نننی افغانستان د نړيوالو لوبو په منځ کي
زمونږ ګران هېواد افغانستان د خپل تاريخ ډېرې حساسې ، خطرناکې او هم جوړونکې شېبې تېروي ، دا هغه شېبې دي چې زمونږ دهېواد دموجوده خلکو برخليک نه ، بلکه د نسلونو د برخليک مسله پکې نغښتې ده .نو ځکه باېد زمونږ ګران ليکوال او مؤرخين د هېواد داوسنيو نازکو حالاتو په نظر کې نيولو سره د تاريخي موضوعاتو، حقايقو او واقيعتونو په روئيت مساېل تر څېړنې او ليکنې لاندې ونيسي . که چېرې تاريخي پېښې او حوادث د خپلو سياسي عقاېدو او يا فکري تماېلاوت پر بنا چه د عقدې بوی ترې راشي و څېړل شي ، نو يوه تېروتنه به دا وي چې د راتلونکو نسلونو لپار به مو غلط مؤخذ له ځانه پرېيښی وي او بله تېروتنه به مو دا وي چې تاريخ او سياست به مو د دوؤ بېلو پديدو په حېث نه وي مطالعه کړې . دا پدې معنی چه سياست ځنې وخت د ورځې په نرخ محاسبه کېږي ، ځکه سياست کېدای شي چه د ورځو او اونيوو چه په درشل کې بدلون و مومي او نوې معاملې وشي .پداسې حال کې چې تاريخ د معاملو مسلک ندی ، بلکه تاريخ د زمانې او وختونو حقايق او واقيعتونه لکه څنګه چه وه ، نورو نسلونو ته په امانت داری سر ه لېږدوي نه دا چې معاملې او غولوونکي موضوعات نورو نسلونو ته پرېږدي او که چېرې په تاريخ کې داسې وشي معنی به ئي دا وي چې نسلونه به د ګمراهي و خواته سوق شي .
انسان يا د انسانانو ډلې هغه وخت تاريخ ته سالم مواد ورکولی شي چه دمسائېلو او پېښو په منځ کې واقع وي او يا هم حوادث ورته له پخوانيو نسلونو نه په امانت داری لېږدول شوي وي ، نو بيا دلته ده چه تاريخ تېر ې پېښې د موجوده پېښو سره په تړاو کې څېړي او يوه لازمه پايله تری په لاس راوړي او هم کولاې شي چې د راتلونکو پېښو او حوادثو لپاره سالم او مثبت مسير و ټاکي .
زمونږ د ګران هېواد با فهمه انسانان پدې پوهېږي چې يو ټولنيز ،سياسي او اقتصادي جريان هغه وخت ټاکونکې پاېلې او لاسته راوړنې درلوداې شي چې د عامو خلکو او روړن اندو د باور وړ وګرځي ، دا باور يواځې په کلماتو، دڅېرو په ښودلو ،احساساتي او عاطفي خبرو باندې ممکن ندې ، بلکه د يو داسې ټولنيز ، سياسي او اقتصادي پروګرام له مخې کېداې شي چې په هغه پروګرام کې د خپل هېواد ملي ګټې او ځمکنې تماميت پکې په حراصت سره ثبت وي او هم د نوموړي پروګرام چلوونکي خپل پروګرام ته په عمل کې صادق او وفادار وي .
ځما په اند وطن يوه مجرده او وچه کلمه نده ، بلکه دا يوه ټاکلې جغرافيائي ساحه ده چې انسانان پکې د پېړيو په جريان کې هستوګن شوي او د ژوند په دوران کې د ټولنيزو ، کلتوري ، سياسي او مادي نعماتو هستونې کړي ، او دا ټول هغه څه دي چې د يوې ټاکلې جغرافيائي حيطې په چوکاټ کې د انسانانو د شخصيت په ودې او پراختيا کې غوڅ رول لوبوي . کله چې يو عامل يا عوامل د انسان او انسانانو شخصيت تکميل کړي نو دلته ده چې انسان نوموړي عوامل کلک ساتي او تل ئي پالنه کوي . دا چې په ټولو انسانانو باندې خپل ملکونه ګران دي علت همدا دی چه وطن او د هغه مادي او معنوي نعمات انسان ته شخصيت ورکوي او غرور ئي تکميلوي . دا چې ځنې کسان استدلال کوي چې دا عقيده او هغه عقيده د انسانانو تر منځ پوله نه مني دا هغه خبره ده چې له پيړيو را پديخوا صرف د يو ايډيال په حيث پاته ده ، دا چې دا ايډيال به په واقيعت بدل شي او که نه دا يو سوال دې ؟ خو زه پدې عقيده يم چې هر ايډيال واقيعت کېداې نشي .
وطن ، وطن دې هغه انسانان چې حتی لږ عاطفي احساسات و لري نو بی وطني د ځان لپاره ننګ بولي . دا چې بی وطني ننګ بولي علت ئي دادی چې د شخصيت کمبود احساسوي کله چې انسان په شخصيتي لحاظ کمبود ولري نو بله چاره نه لري غېر له ګوشه ګيري نه ځکه خپل ځان په ټولنه کې يواځې ويني او د يواځې توب په صورت کې ورته د ډيپريشن ناروغي مخه کوي او بلااخره د نوموړي شخص د فزيکي نابودۍ سبب ګرځي . بله مهمه خبره داده هغه انسانان چې جبرأ بې وطنه شوي هغوی زيار وباسي چې د خپل وطن په ټولنيزو او سياسي بدلونونو کې ځان په تل پاتې توګه ښکيل کړي ، بناً داسې نتيجې ته رسېداې شو چې وطن يوه مجرده کلمه نده بلکه وطن د انسانانو د شخصيت د تکميل يوه فلسفي مقوله ده . له پورتنيو عامو خبرو چې تېر شم او لږ په ځانګړي توګه څه وليکم او هغه دا چې زمونږ دهېواد متفکر ــــ فعال او په څه پوه افغانان د يوې بهرنې توطيئ او کورني استبداد له وجې د نړی ګوټ ګوټ ته خواره واره او جبراً بی وطنه شول ، اوس دا کسان چې له وطن نه بهر د هېواد سياسي او ټولنيز ې پېښې او حالات څاري او ويني ئي چې ددوی نقش د وطني مسائېلو په اړوند بی تاثيره يا کم تاثيره دی نو منحېث د ېو عيني واقيعت دا مني چې ددوی په شخصيت کې يوه اندازه نيمګړتيا وجود لري ، له همدې وجې نوموړي کسان د شپېته کلني عمر ناروغي په پينځه څلو ېښت کلني عمر کې ويني .
که چېرې ډوډۍ ، کور ، برق ، تودې او سړې اوبه د شخصيت معيار وټاکو نو هغه افغانان چې په اروپائي او امريکائي هېوادونو کې ژوند کوي نو پورتني خو ټول موجود دي نو بيا دا ټولې چپې او راستې يا د يو بل لپاره د کندو کيندل د څه په خاطر ؟ ځما په اند ځواب رښانه دی ، هغه دا چې پورتني مادي نعمات صرف د انسان د څو ورځني ژوند د پاته کېدو وسيله کېداې شي ولې ټولنيز او سياسي شخصيت پدې پورې مربوط ندې چې ته په کومه بنګله کې ژوند کوی او په دسترخوان دې څومره نعمات پراته دي . ددې لپاره چې له خپلې موضوع نه ډېر لرې لاړ نشم بهتره ده چې مشخص د وطن د حوادثو په اړه خبرې وکړم . مخکې له دې چې دخپل ګران هېواد افغانستان د اوسني حالت په اړوند څه ووايم نو بهتره ده چې لږ غوندې پخوانيو نړېوالو پېښو ته ېو ځغلنده نظر واچوم . کله چې په ١٩٤٥ کال کې دوهمه نړېواله جګړه ختمه شوه او هتلري فاشيزم سره د ملګرو ئي ماته و خوړه د المان ملت او يو شمېر نورو هېوادونو د سر او مال بی حده زېان وليده . ژوند چې د انسانانو خدائي او طبعي حق دې خو کله کله د زمانی ديکتاتوران او جابران هغه له انسانانو اخلي لکه چې په دوهمه نړېواله جګړه او نورو جګړو کې همداسې وشول ، خو په خواشينی سره چې همدا اوس ددموکراسۍ او د بشر د حقوقو په سليزه(قرن) کې لا د مظلومو ملتونو ټکول او لوټول په شدت سره روان دي .
ددوهمې نړېوالې جګړې له ختم نه وروسته په نړېواله کچه يو لړ ژور بدلونونه د نړی په سياسي او اقتصادي جوړښت کې را منځ ته شول ، پدې معنی چې نوي دولتونه او سوسيالستي اردوګاه جوړه شوه او په دې ډول سوسياليزم د روسې د پولو څخه بهر يو لړ ايشائي او د شرقي اروپا هېوادونو ته لمن پراخه کړه . پدغه دوران کې سوسيالستي هېوادونو د يو مشخص کمپ په توګه خپل موقيعت تثبت کړ او دملګرو ملتونو سازمان د يو نړېوال ځواک په توګه رامنځ ته شو په همدا شان د بشر د حقوقو دکنوانسيون اعلاميی په پوره ځواک سره تبارز وکړ . هيره دې نه وي چې په دغه دوران کې ېو بل اساسي ځواک ددموکرات بشريت په نوښت رامنځ ته شو چې هغه په دريمې نړی کې د عدم انسلاک او د ازادي بښوونکو نهضتونو د جنبش څخه عبارت وه . يعنی پدغه دوران کې امپريالستي او سوسيالستي اردوګا ؤو د دؤو متضادو سياسي اقتصادي سيستمونو په توګه د يو بل پر ضد د سياست لاره غوره کړه او د نړی پر مخ د تودې جګړې ځای سړې جګړې و نيو ،مګر د بشري ټولنې د مظلومو ملتونو د خلکو د اميد سترګې د عدم انسلاک يا ملي ازاديبښوونکو نهضتونو او حکومتونو په لور کږې وې .دا جنبش لمړی د دريمې نړی په يو تعداد هېوادونو کې د پوځي کوده تاګانو له لاری ځواکمن شو او سياسي واک ئي ترلاسه کړ او پرله پسې توګه ئي واک ملکي حکومتونو ته وسپاره او هم په يو تعداد هېوادونو کې د پارلماني ټاکنو له لاری سياسي واک تر لاسه کړ . ددې نهضت ښه خصوصيت داوه چې د پارلماني مبارزی له لاری ئي د انتخابي حکومتونو لپاره په ډېرو هېوادونو کې لاره هواره کړه ،ددې ډول حکومتونو د جملې نه يو مصر وه چې ډېری مهمی اقتصادي شبکی ئي د خلکو په ګټه ملي کړې په اقتصادي برخه کې دولتي سکتور غښتلی ساته او دا ئي د غريبو خلکو په ګټه ېو عمل ګڼه مګر ددې تر څنګ د خصوصي سکتور برخه ئي هم د سترګو نه غورځوله حتی خصوصي سکتور د ودې او پراختيا لپاره ئي هم غښتلی کار کاوه . د عدم انسلاک هېوادونو جنبش په ډير لږ وخت کې دومره غښتلی شو چې امپريالستي او سوسيالستي اردوګاؤو سخت تلاش کوه چې بايد لدې هېوادونو سره له نژدې اړيکي ولري تر څو په لويو او وړو نړېوالو موضوعاتو کې ددوی ملاتړ تر لاسه کړي . د عدم انسلاک د هېوادونو په ليدرشيپ کې اکثره داسې کسانو موقيعت درلود چې هغوی ته خپلې ملي ګټې تر هری رشتې وړاندی وی او ډير ئي پدې ټينګار کاوه چې خپل بيطرف موقف و ساتي په پوځي او سياسي کمپونو کې د ګډون نه ډډه وکړي . دا چې دعدم انسلاک په هېوادونو کې ملي حکومتونو يو په بل پسې ولې سقوط او تغير وکړ او يا سوسيالستي اردوګاه ولې وپاشل شوه ؟ او يا هم نړی ولې د لويو سرمايو د خاوندانو د تمويل ميدان وګزيد ؟دا ډير لوی بحث دی چې ددې مقالی له حوصلې نه پورته دی او د بلې خوا ددې پوهنغونډې ( سمينار ) د تعين شوې موضوع نه لرې دی دا هغه پوښتنې دي چه تاريخ به پرې پوره غور او څېړنې وکړي . ما په پورته ډول ددوهمی نړېوالې جګړې له ختم نه وروسته يواځې د يو څو عنوانونو نوم واخيست او دا هم پدې خاطر چې په دغه وخت کې زمونږ په هېواد کې څه وه او څه وشول په دغه دوران کې زمونږ په هېواد کې د سردار محمد هاشم خان استبدادي او مطلقه حکومت پر حالاتو حاکم وؤ ، د سردار هاشم استبداد نه يوازی په افغانستان بلکه د منطقې د هېوادونو په تاريخ کې ساری نلري . د ملي ګرا او روڼ انده انسانانو تيل داغول ، د اندامونو پرېکول او پرته له محکمې نه په کلونو بند تېرول ،په زير زمينيو کې د شريفو انسانانو شکنجه کول ، د تمدن او انسانيت پر ضد له هيڅ ډول عمل نه دډه نه کول د سردار هاشم د حکومت اساسي تګلاره وه . فقر ،بيسوادي ، ولږه ، بې کوري ، ملي نفاق ، د يوې کوچنۍ سرداری کورنۍ لخوا د ټول هېواد دخلکو د حقوقو غصبول ، د خلکو د جايدادونو نيول او په زرګونو داسی نورو غېر انساني کړونو په هېواد کې قانوني بڼه درلودله او يواځی د يو موټي چاکر صفتو درباري خلکو بازار ګرم وه نور ټول هېواد د بی عدالتۍ په اور سوزېده . مګر ددی په څنګ کې د بين الملي حالاتو انکشاف له ېوې خوا د خلکو د نفرت پاريدل د بلې خوا د سردار محمد هاشم استبداد خپل ځاې د سردار شاه محمود خان حکومت ته پريښود .دا نوی سردار د زمانی حالاتو دې ته اړ کړ چې د دموکراسي تر تمثيل ﻻندې خلکو ځان خلکو ته مهربان معرفي کړي او سر دار محمد هاشم د خلکو له يادونو و باسي . د سردار شاه مخمود خان د حکومت په دوران کې خلکو او وطنپرستانو لږ په راحت تنفس وکړ او ددې فرصت ئي پيدا کړ چې دخپل ملت او خلکو په وړاندې فکر وکړي نو همغه وه چې په دغه دوران کې يو تعداد ډلې او ګروپونه د ټاکلو کړنلارو په لرلو سره چې کاملا ً سياسي بڼه ئي درلوده د هېواد د سياست په ډګر کې وپيژندل شول لکه لمړی او دوهم مشروط غوښتونکي ، ويښ ځلميان او ځني نور ګروپونه او منفرد مستقلو شخصيتونو خپل ملي ډين ادا کړ . دې خلکو او ګروپونو پدغه وخت کې د وطن ، انګار ،ولس او ندای خلق په نومونو اخبارونه چاپ ، او خپل مرامي ټکي او ځنی نورې تحليلي مقالې دملت په ګټه پکې خپرېدو ته وسپارلې . د مشروط غوښتونکو او ويښ ځلميانو غورځنګ او د هغوی نشراتي ارګانونو واقعآ د افغانستان په سياسي تاريخ کې دملت او خلکو په ګټه تاريخي ګامونه پورته کړي ، په يو حساب پورتنۍ ډلې او د هغوې نشراتي ارګانونه زمونږ په هېواد کې د سياسي متشکلې مبارزې ښکاره بېلګه ده . ددې خبرې د ثبوت لپاره کولای شو چې و وايو هغه سياسي ډلې او ګرپونه چې دڅلوېښتمی لسیزی رادېخوا وختو کې د افغانستان په سياست کې مطرح شوی يواځنې مرجع او ماخذ ئي هماغه ډلې او ګروپونه وه چه د شاه محمودخان د حکومت په وخت کې ايجاد شوي ، یعنی د ويښ ځلميانو او مشروطه غوښتونکو بقایاوی وې چې وروسته ئي بیا په نورو ايدیالوژيکي بنیادو باندی ډ ډې ولګولی او د خپلوځانو لپاره ئي بېل سياسي جوړښتونه را منځ ته کړل او هم په عين وخت کې نورې متضادی ایدیالوژیکې ډلې ایجاد شوې چې ددې ډلو- ګروپو او شخصیتونو ولۍ لا تر اوسه د افغانستان په سیاست کې مطرح دي او حتی ويلای شو چې د افغانستان د وروستيو کلونو په ټولو اباديو او ورانیو کې ددې خلکو نقش بارز وه او دې .
درنو هېواد والو ! تاسو ته معلومه ده چې د ۱۳۴۳ کال د اساسي قانون په انفاذ سره چې يو څه نیم بنده ازادیګانې پکې را په ګوته شویوی چې د همدې وجې په دریو متضادو استقامتو کې سیاسي ډلو په قوت سره سر را پورته کړ ، چې یوه ډله ئي شوروي پلوه د دموکراتیکو او مارکسیستي افکاروپه لرلو سره یو مختلطه مجموعه وه چې وروسته ئي د افغانستان د خلک دموکراتیک ګوند په نوم شهرت پیدا کړ . دوهمه ډله ئي د چینائي تریند یعنی مائویستي افکارو لاندې د سیاست ډګر ته راو وتله چې د شعله یانو په نامه ئي شهرت پيدا کړ او دریمه ډله ئي دسیاسي اسلام په افکارو متکي ډله وه . ددې دریو لویو ډلو په خوا کې ځنې نورې متوسطې او وړې ډلې هم د افغانستان د سیاسي مبارزاتو په میدان کې لیدل کیدی . دا قوي درې ډلې هم ټول عمر قوي ندي پاته شوي . دا ډلې هم د زمان په اوږدو کې څو ځله سره ویشل شوي او پاشل شوي او بیرته سره غونډ شوي . داچې ددې ګوندونو د مبارزاتو تاریخ بیل بحث غواړي او دلته پرې بحث کول له موضوع سر ه تړاو نلري نو پریږدم ئي .
د یادو شوو دریو مقتدرو ګوندونو له جملې نه یواځې د ا.خ.د.ګ پدې بریالې شو چې په ۱۳۵۷کال د غوائي دمیاشتې په اوومه نېټه د سردار محمد داؤد رژیم نسکور او پر ځای داسی دولتي سیستم رامنځ ته کړ چې د پخوانیو ټولو دولتونو نه ئي ماهیتا ً توپیر درلود . دې ګوند د خپل واک په دوران کې ځنې داسې تاریخي ګامونه واخیستل چې دهغې جملې نه ئي ځنې ټکي د يادولو وړ دي .
الف ) — دلمړي ځل لپاره ئي په افغانستان کې سیاسي واک له یوه خاص ګروپ نه د یو سیاسي ګوند په اختیار کې ورکړ . پدغه وخت کې ټولو افغاني تبلیغاتي رسنیو د هېواد دمحرومو قومونو په ژبو خپرونې پېل کړې ، چې دافغانستان په تاریخ کې دلمړي ځل لپاره د ټولنې محرومو انسانانو په دولتي حاکمیت کې خپل عملي حضور ولید.
ب ) — د ۱۳۵۷ د غوائي د میاشتې د اوومې نېټې پوځي پاڅون دا وښودله چې د افغانستان عام خلک هم په سیاست کې د برخې اخستلو توان لري او هغې خبرې ته ئي د پای ټکې کېښود چې ویل ئي پاچاهي او حکومت یواځې یوې کورنۍ ته په برخه شوی او عملا ٌ ئي سیاست د ارګ له چاردېوالي څخه د کلیو او بانډو په لور راوېست .
ج ) — د افغانستان په تاریخ کې د لمړي ځل لپاره پر فیوډالیزم باندې سخت او ټاکونکی ګذار وشو او داسی زخمي کړ چې بیا به په پښو دریدای نشي ،ګر چې فیوډالي مناسبات همدا اوس د ناټو او امریکایانو پوجود کې چې د لویو پانګوالو هېوادونو له جملې دي نشته خو ځما مطلب دا دی چې فیوډالیزم بیا د افغانستان په سیاست کې په قوت سره نشي طرحه کېدای .
د)ـــــ د ا. خ . د . ګ د خپل حاکمیت او سیاسي واک په دوران کې زمونږ په هېواد کې داسې سیاسي نسل وروزه چې تأثیرات به ئي دهېواد په معاصر تاریخ کې ژوندي پاته وي . سره له دې چې دغه ګوند په افغانستان کې د تندو ټولنیزو، اقتصادي او سیاسي بدلونونو لار ه پرانستله ، مګر ددې په څنګ کې ځنیې داسې کړنې تر سره کړې او یاهم پری وشوې چې ملي ګټې او د هېواد خپلواکي ئي تر پوښتنې لاندې راوسته ، چې د هغې جملې څخه د ځینو مسائېلو لنډه يادونه اړینه ګڼم :
الف ) ــــ د ا . خ . د . ګ د واک په دوران کې کې د روسانو پوځي یرغل د پرولتري انترناسیونالیزم تر نامه لاندې تر سره شو ، پداسې حال کې چې دا پوځي یرغل د پرولتري انترناسیونالیزم د ټولو اصولو سره په مخالفت کې یو عمل وؤ او افغانستان په ښکاره ډول د روسانو د پوځي اشغال لاندې قرار درلود . دنورو تاریخي تېروتنو په څنګ کې چې وشوې ، یو ډېر لوی تاریخي خیانت پدې کې وه چې د روسانو د پوځي اشغال لاندې یوې ډلې د افغان ولس د حاکمیت تمثیل کاوه .
ب)ـــــ د ا . خ . د .ګ د حاکمیت په دوران کې اکثره ټولنیز ، اقتصادي اوسیاسي بدلونونه او پروګرامونه په ډېر تلوار او چابکې سره تر سره شول ، دا کړنې نه يواځې دا چې د خلکو په ګټه نشوې بلکه د دموکراتیکو بدلونو د دښمنانو تبر ته ئي لاستی ورکړ .
ج) ــــــ پدې دوران کې هغه څه چې د خلکو لمړنۍ اړتیاوې وې او دخلکو باور پرې تر لاسه کېداې شواې و نشو ،سره له دې چې پدغه ناکامیو کې کورني او بهرني ناولي لاسونه موجود وه ، مګر تاریخي مسؤلیت د ا . خ . د ګ په اوږو کېښودل شو .
درنو دوستانو ! پورتنیو عواملو له ېو سلسله نورو عوملو سره لاس یو کړ او د ۱۳۷۱ کال د ثور په اتمه بهرنۍ توطئې د ګوند په دننه کې د ستمي او مائویستي منحرفینو سره په ګډ کار او مناسباتو کې د داکټر نجیب اله حکومت ئي په لو ی لاس د دولت مسلحو مخالفینو ته چې د امریکا ، غرب او عربي شېخانو پواسط تسلح او تمویلېده وسپاره .
قدرمن دوستان پدې ښه پوهېږ ي چې دا څو لنډې کرښې د افغانستان د خلک دموکراتیک ګوند د حاکمیت د دوران د ټولو کړنو څرګندونه نشي کولاې ، زه د دا ډول پېښو او کړنو شننه او ارزونه د تاریخ دنده بولم . لوې خداې دې وکړي چې ددې دوران د سیاسي او پوځي پېښو انځور په بې غرضه لاسونه لکه څنګه چې وي هغسې راتلونکو نسلونو ته ولېږدول شي .
ځما په اند د ۱۳۷۱ دغوائي د اتمې نه بیا تر ننه پورې ټول ټولنیز ، سیاسي او پوځي بدلونونه او اوښتونه په یوې ټاکلې دوره کې مطالعه کېداې شي ، هغه پدې معنی َ چې دا ټوله دوره په یوه ټاکلې ایدیالوژیکه لیکه کې واقع وه او ده ، یعنی دا چې ددې دورې اصلي ادا کاران سره لدې چې د لوبو د ادا کولو اشخاص او ګروپونه ئي بېل وه او دي مګر د تسلح ، تمویل او سیاست ورکولو مرکز ئي یو وؤ او دې . دا درسته ده چې د قدرت پر وېشلو به ئي تر منځ اختلاف وه او وي به ، مګر په کُل کې ئي ګډې ګټې ، ګډې مؤخې او ګډې لارې درلودې او لري ئي . پدغه دوره کې د ځواکمنو بهرنيو لاسونو پواسط کورني دلا لان داسی ولوبول شول چې زمونږ خلک ئي د مختلفو ریکاردونو په اورولو سره کاڼه کړل ، ا ن تر دې چې نږدې وه د خپلو پلرونو او نیکونو لاره او عقیده پریږدي او دهغوی مربیانو په قصدي ډول د ناکامو تجربو تکرار له یوې ورځې نه بلی ته زیات کړ .
دا درسته ده چې په شخصي ژوند کې د نا کامو تجربو تکرارول به یو یا څو تنو ته زیان ورسوي خو په تاریخی پېښو او کړنو کې د ناکامه تجربو تکرار ول د ولسونو په سرنوشت لوبې کول دي ،دا لوبې د لوبو د اصلي اداکارانو لخوا په هوښیاره توګه د خپلو مستعمره هېوادونو او دهغوی د حکومتونو د محتاج ساتلو لپاره تر سره کېږي چې ډېر ښه مثال ئي همدا ننی افغانستان او د نړېوالو ځواکونو لوبې راوړی شو .
زمونږ د هېواد ټول وطنپرستان ددې شاهد دي چې د ۱۳۷۱ کال د غوائي د میاشتې له اتمې بیا تر ۲۰۰۱ ع کال پورې ، ګر چې پدې موده کې څېرې او لوبغاړي مختلف وه مګر مؤخه یوه وه او هغه دا چې افغان ولس باید په غمجن سرنوشت کې ډوب پاته شي . ددې لپاره چې ځما د لیکنې متن ډېر تکرار نشي او دهغې د اوږدوالي څخه مخ نیونه وشي غواړم خپل اند په څو لنډو کرښو کې په لاندې ډول بیان کړم :
کله چې د ۱۳۷۱ کال د غوائي په اتمه د ډاکټر نجیب الله د حکومت مخالفینو ته واک وسپارل شو ، دې خلکو د افغانستان سیاسي او جغرافیاوي موجودیت د دښمنانو یو اساسي پلان تر سره کړ هغه پدې معنی چې د وی د نوموړي منظم دولت ټول اداري ـ پوځي جوړښت چې د امیر شېر علي خان له زمانې څخه بیا د نجیب الله تر وخته ساتل شوي او انکشاف ورکړ شوی وه په ټولیز ډول له منځه وې وړ او په خاص ډول ئي د خپل بادار نواز شریف په لار ښونه د هېواد د منظم ، با تجربه او د قوي جګړه ایزې وړتیا لرونکي پوځ مدرن ځمکنیی او هوائي وسایط ئي د پاکستان په بازارونو کې د زړی اوسپنې په قېمت لیلام کړل او هغه ازموېل شوې منظم او د لوړ پوځي دسپلین لرونکې پوځ ئي چې د ګاونډیو هېوادونو د هر پوځي ګذار په مقابل کې د هېواد د خپلواکۍ او ځمکني بشپړتیا څخه د ساتنې وړتیا درلوده له منځه یوړ او د هغه څخه ئي د پکول او د غاړې د دسمالونو د خاوندانو یوه مجموعه جوړه کړه ، دا لوبه هم د نړې د دموکراسۍ او بشر د حقوقو د نني او پروني مدعیانو تر ملاتړ لاندې تر سره شوه .
د افغانستان مختلطې اقتصادي شبکې چې عبارت وی له دولتي او خصوصي سکتور څخه چې د هېواد د خلکو د کلونو ، کلونو زیار او زحمت په پایله کې تر یو حده په پښو درېدلې وی په ټولیز ډول فلج شوې ددې شبکو هر څه چې د بې مسؤلیته مسلحو ګروپونو په لاس ورغلل چور او تالان ئي کړل او یو څه چې پاته شول د هغوې د مالکانو لخوا مخ په دوبی ، پاکستان او ایران وکاږل شول او د هېواد بازارونه ئي د پاکستان د پکولو او د ایران د چادر نمازونو د خرڅلاو په مارکیت بدل کړل . دا هغه اقتصادي ګذار وه چې پاکستاني او ایراني مافیائي استخباراتي ځالو (شبکو) پذریعه زمونږ پر هېواد تحمیل شول او اوس هم ځنې ټیټ سري او غلام صفته شخصیتونه لا د ایران او پاکستان د سیاسي نفوذ فضا زمونږ په هېواد کې پراخوي .
پورتنې څو لنډې کرښې زمونږ د هېواد ټولې ناخوالې نشي را سپړلی مګر دومره کولاې شي چې راتلونکي نسلونو ته د ۲۱ پېړی د نړېوالو لېوانو د تاړاکونو په اړوند ترې د تحقیقي پېلامو په توګه کار واخلي .
درنو دوستانو ! زمونږ په هېواد کې لا د منځنې پېړۍ ناخوالې روانې وې چې د ۲۰۰۱ کال د سپتمبر مېاشت را ورسېده او د مظلوم بشریت په تندي باندې لکه اسماني تندر را کېوت ، دا آسماني تندر د نیویارک او واشنګټن پر ماڼیو تروریستي حمله وه ددې پېښې سر ه جوخت افغانستان د لویو قدرتونو په یاد شو، داسې یاد چې په اصطلاح دا نغمه اوس پا ی نلري .
د ۲۰۰۱ ع کال د سپټمبر د ۱۱ نېټې له پېښې سره جوخت له یوې خوا دا چې په امریکا کې د انسان په لاس جوړ شوی مدنیت له خاورو سره خاورې شو د بلې خوا له ځانه نا خبره انسانان په کې و وژل شول ددې په څنګ کې د ترور ا و تروریزم ،دمخدره موادو د تولېد ،تورید او قاچاق خبرې او پېلامې په مطبوعاتي ،پوځي او سیاسي کړیو کې را تودې شوې . دا باید په ډاګه کړم چې د مخدره موادو قاچاق او تروریزم په رښتیا سره یوه شوم او غېر انساني څیز دې ، خو ددغه شرمونکي څیز تنظیم،ترتیب او تخنیکي ملاتړ د عادي او غریبو هېوادونو په توان کې ندی او که چېرې غریب هېوادونه ددې شوم څيز دچلولو ابتکار په لاس کې ونیسي په هماغه شېبه به دا شوم څیز ختم او تر کنترول لاندې راشي . خېر په هر حال کله چې د سپټمبر د یولسمې پېښه رامنځ ته شوه د امریکې او د هغې د متحدینو افغانستان یو ځل بیا په یاد شو او داسی معلومه شوه چې د تروریستانو اصلي اډه په افغانستان کې ده نو هماغه وه چې امریکائي او انګلیسي قواؤ په افغانستان هوائي او ځمکنی یرغل پېل کړ او ورپسې د ناټو د غړو هېوادونو قواؤ ی هم ور سره یو ځای شوې او دا دی تر دې شېبې مونږ افغانان وینو چې زمونږ پر هېواد څه تېریږي ،که څه هم چې دکلنټن د جمهوري ریاست پ دوران کې د سپټمبر د یوولسمې پېښه نه وه د افغانستان د خوست سیمه د بن لادن د وژلو په پلمه په کروز توغندیو دخلیج څخه و ویشتل شوه .
ترور ، تروریزم القاعده، د مخدره موادو کښت او قاچاق دا هغه څه دي چې د سړې جګړې په دوران کې د کمونیزم پر ضد مبارزه کې ترې په پوره ډول استفاده او ملاتړ کېده ، دکمونیزم پر ضد جګړه کې دالقاعدې او دمخدره موادو قاچاقبرانو د قهرمانانو نومونه وګټل او مختلف مډالونه ئي تر غاړې کړل ، په صراحت او قاطیعت سره ویلاې شم چې دا شوم اعمال اصلا ً افغاني پدیده نده ، بلکه د افغانستان له پولو بهر جوړه ، تغذیه ، تمویل او تسلح شوې . د هغو د جوړیدو عاملین ، اډې او تمویلونکي هم پخوا معلوم وه او هم اوس حتی ددې شومې پدیدې خلق کوونکي همدا اوس ددې منطقې په مقدراتو حاکم دي او هر څوک چې دا شوم انسانان په افغانانو پورې تړي نو دا به د معاصر بشریت په سترګو کې خاورې شیندل وي او د دوۍ د دوستي ادعا به له افغانستان سره تر پوښتنې لاندې وي ، یعنی غولوونکې به وي لکه چې همداسې ده .
ما مخکې دې ټکي ته اشاره وکړه چې د القاعد ې او اسلامي راډیکالو ډلو فعالیتونه ټول د سړې جګړې د وخت میراث دی او ایجادونکې ئي د همدې جګړې پیلونکي دي ، دا چې مظلوم بشریت د هغې په اور کې سوزي نو طبعا ً د انسانیت په تاریخ کې به ورته غېر له بشري ناوړین نه بل کوم نوم کېښودل شي ؟
د نړې د مظلومو ملتونو خلکو داسې فکر کاوه چې د سړې جګړې په ختمېدو به په نړېواله کچه ولږه ، فقر او نور ټول بشري ناورینونه له منځه لاړ شي ، خو بدبختانه چې داسې ونشوه لا تر پخوا بدتره شوه . ځما په اند په کوم اندازه چې مظلوم بشریت همدا اوس د ډول ، ډول ستونزو او بشري ناوړینونو سره لاس په ګریوان دې انساني تاریخ ئي ډېر لږ مثالونه لري . تاسو ښه وګورې نن سباه په افغانستان کې د جګرې نژدې کاله پوره کېږي ، د فلسطین مظلوم ملت د خپلو روا حقونو محروم او لا تر پخوا ډېر تر سختې پوځي شکنجې لاندې په بې رحمۍ سره ټکول کېږي ، په لبنان کې کشالو ته نوی پکی وهل کېږي ، د لاتینې امریکا فقیر ولسونه د پانګوالې په انحصاري منګولو کې شپې او ورځې تېروي ، په سودان کې د انساني بوی په نړې کې خپور شوې ، پوځي بودیجې په لویو صنعتي ملکو او مخ په وړاندې د ودې په هېوادو کې دسړې جګړې د زمانې پر تله له حده ډېرې لوړې شوي . اوس نه ېواځې د قاره پېما توغندیو مسابقې لا ختمې ندي بلکه د اتومي وسلو د جوړولو دمسابقو خطر پېل شوې ، د افغانستان او پاکستان تر منځ د پښتنو او بلوڅو د خود ارادیت د مشروع حق ستونزه او هلته په لوې لاس د تروریزم د اډې جوړول او تمویلول پېل شوې ، د هند او پاکستان تر منځ د کشمیریانو د وطن ستونزه په کړکېچن حال پاته ده ، انګرېزان اوس بل الفعل په منطقه کې حضور لري او هغه ګلان ئي چې په ۱۹ پېړي کې کرلي اوس ئي د مستې سېل کوي . دا دي هغه نړېوالې ستونزې چې هر ه شېبه ترې ېو بشري ناوړین رامنځ ته کېداې شي ، دداسې اور بلول ېواځې ېو قوي ګوګرد غواړي او بس
اوس نو تاسو قضاوت وکړې چې ایا ننی افغانستان د نړېوالو لوبو په منځ کې ندې ؟
درنو دوستانو ! زه خو په دې عقیده یم ، چې نه یواځې سړه جګړه د ټولو بدبختیو عامل وه ، بلکه د لویو او زورورو هېوادونو مخامخ او مستقیم لاس دی چې خوار ولسونه سوکاله ژوند ته نه پرېږدي ، پدې خاطر چې خداې ورکړي مادي نعمات د مفتی په بېه یا د کورنې جکړې د اور بلولو په نېرنګ یا د اجیرو او غلامو دولتونو په نصبولو تری تر لاسه کړي بل څه ندي ، او هغه کاذبې تیوري ته اعتبار ورکړي چې غریب ، غریبې مور زیږولې باید غریب وي او هغه څوک چې بختورې مور زیږولې وي هغه باید دخپلو سرو او سپینو په زور حکومت وکړي . دا چې زمونږ هېواد په جیوپولیتک لحاظ د نړې په جغرافیه کې حساس موقیعت لري نو نه یواځې دا چې له نړېوالو پېښو ځانته پاته کېداې نشي بلکه اوس د سولی او دسولی د ضد قواوؤ په اساسي محور کې موقیعت لري . دا چې زمونږ څه په وسه کې دي او که نه ؟ یا دا چې پردي زمونږ د سرنوشت په اړوند څه نیتونه لري ، یا دا چې ځان تل بې وسې او بل هر کاره او مشکل کشا محاسبه کوو دا هغه خبرې دي چې زمان به ځواب ورکړي . زه وایم چې ددې پوښتنو ځواب په لنډو جملو کې واضح دې هغه دا چې :
هر ملت چې خپله اراده او ملي ګټې د پردیو د استراتېژیو او وړاندیزونو پورې و تړي نو حالت په ئي همداسې وي لکه دا دېرش کاله چې هر سړی وهل پر مونږ زده کوي او دا حالت نور هم دوام کوي ، خو بیا هم د نظر خاوندانو ته د افغانستان د اوسني حالت په اړوند ځما وړاندیزونه په لاندې ډول دي :
د اوسني بحران څخه د وتلو په خاطر په هېواد کې د ېو قوي مرکزي حکومت منځ ته را تلل اړین ګڼم ، له هغه ځایه چې مونږ افغانان تجربه لرو پرته له یو قوي مرکزي دولت نه موجوده مشکلات نشي حلیدلې ، له قوي مرکزي دولت څخه ځما مؤخه داده چې لمړی باید په هېواد کې امن و نظم رامنځ ته شي ،امن او ټولنیز نظم د یو قوي ، په پوځي ښوونې او روزنې باندې سمبال او ملي ګټو وفادار پوځ او نورو امنيتي ځواکونو په وجود کې چې د ملي هویت د عقیدې او وطنپالنې پر بنسټ دافغاني مکلفیت له مخې جوړ شوي وي ،نه د پېسو یا تطمع او یا نورو وسایلو له مخې را منځ ته کېدای شي .
د ملي مسلې عادلانه حل ، مخکې لدې چې نور څه و شي په هېواد کې باید د ملت جوړونې بهیر ګړندې او تکمیل شي ، دا بهیر باید د ټولنې د واقیعتونو او د ملت جوړونې د علمي او عملي میعارونو له مخې سرته ورسېږي ، ماجراجویو ستمي ،ایراني او د نورو بهرنیو په خوښه کړنې د ملي مسلې حل ته لوې زیان رسوي .
د هېواد په دننه اوبهر کې د هغو مسلکې او سیاسي ډلو او اشخاصو د انسجام د مرکز جوړیدل چې د افغانستان دبیا جوړونې او د هغه دځمکني بشپړتیا په وړاندې د یو ملي دریځ لرونکي دي . د کوچنیو جزیرو ساتل په سیاست کې غېر له معاملې کولو نه بله پایله او ګټه نلري ، همدا اوس داسی کوچنۍ او متوسطې ډلې موجودې دي چې د یو لوې سیاسي ملي بهیر د جوړښت لپاره مناسب فرست لري ،نو که چېرې دا کار لږ ژر وکړي نو د زمان عیني غوښتنې ته به ئي پر ځاې ځواب ورکړې وي .
په اقتصادي برخه کې ځما په اند په افغانستان او هغه ورته هېوادونو کې د مختلط اقتصاد تیؤري او پراتیک ښي پایلې لرلې نشي . پداسې هېوادونو کې لکه افغانستان د ازاد بازار اقتصاد به ددې معنی ولري چې مونږ به د درې يا څلور سوه کالو زماني خوځښت ، کوم چې د اوسني ازاد بازار هېوادونو په تدریجي ډول وهلې په يوه منډه وهو. ددې معنی به څه وي ؟ ددې معنی به دا وي چې مونږ به خپل بایسکل له مرسد س سره د منډو په سیالي کې اچوو. د ازاد بازار اقتصاد پداسې ټولنو کې لکه زمونږ هېواد د ټولنې د منځني اقتصادي پوړ خلک ناتوانه او د ګدائي ( چړ ) په غولي کښېنوي او ډېر لږ خلک د سرو او سپینو خاوندانوي ، خو د ټولنې غوڅ ډېره کې د نېستۍ او بربادۍ کندې ته غورزوي لکه دا اوسني زما او ستا د هېواد خلک چې ورسره مخاخ دي . زما په اند ښه به دا وای چې د خصوصي سکتور په څنګ کې دولتي سکتور د هېواد په اقتصادي برخه کې ځواکمن پاته وی . او په اخر کې غواړم تاسو خپلې ورستۍ خبرې ته را ځیر کړم ، هغه دا چې هیڅوک او هیڅ هېواد چاته د خداې په نامه څه نه ورکوي
که یوه ورکړي نو سل به بېرته ترې اخلي . هغه مقتدر هېوادونه چې زمونږ او زمونږ په شان نورو هېوادونو سره د مرستې په نامه څه کوي هغوی له ډېرې پخوا نه خپلې اوږدمهالې استراتېژیکې ګټې سنجولې په هر حال لاندې یو دوه خبرې ضروري بولم ، ځکه چې زه هغو ته سخت عقیدتمن یم :
الف) ً په ترقي او تکامل باندې باور او ایمان ضروري کار دې ، خو د خپلو خلکو غوښتنو ته شاه کول دا یوه ګمراهي ده ٍ
ب) ً غم تحمل کېداې شي خو د ذلت تحمل ناممکن دې ٍ واه پداسې خلکو چې د ۱۳۵۸ د جدي له شپږمې بیا تر اوسه په غمونو کې ژوند کوي ، خو یوازې تحمل نه مګر مېړني مقاومت هم کوې .