خلاقیت در کودکان

خلاقيت قابليتی است كه در همگان وجود دارد اما نيازمند پرورش و تقويت می باشد تا به سر حدشكوفايی برسد. فرد خلاق كسی است كه از ذهنی جستجوگر و آفريننده برخوردار باشد. خلاقيت عبارت است از « توانايی ديدن چيزها به شيوه هاي جدی، شكستن مرزها و فراتر رفتن از چارچوب ها، فكر كردن به شيوه ای متفاوت، ابداع چيزهای جديد، استفاده از چيز های نا مربوط و تبديل آن به شكل هاي جديد.» می توان نتیجه گرفت که خلاقیت برآیند فرآیندهای ذهنی و شخصیتی فرد بوده و به تولیدات و آثاری منجر می شود که نو و بدیع بوده، خاصیتی متکامل داشته و با واقعیت ها، منطبق بوده و در غایت به سود جامعه بشری هستند.

خانواده يكی از عوامل بسیار مهم در رشد و پرورش خلاقيت کودکان محسوب می گردد که نقش مهمی در شكوفايی خلاقيت های كودكان دارد. از آنجا كه كودك حساس ترين مراحل رشد خلاقيت را در محيط خانه سپري می ‌كند، محيط مناسب خانواده گی، شيوه و نگرش‌های صحيح فرزند پروری در رشد و شكوفايی خلاقيت سهم مهمی ايفا می كند. « كليگان » ( 1971 ) معتقد است برای ظهور خلاقيت راههای زيادی در شيوه‌های فرزند پروری وجود دارد كه می‌تواند باعث ظهور يا محو خلاقيت شود. نحوه تربيت و استفاده از شيوه‌های دموكراتيك يا مستبدانه، اعمال نحوه انضباط و شيوه ابراز محبت هر كدام به نوعی در پرورش يا سركوب خلاقيت کودکان موثر است. اساساً پرورش عنصر انگیزشی خلاقیت باید در بستر خانواده صورت گیرد، زیرا مستعد ترین محیط برای شکل دهی آن محیط کلامی و نظام تربیتی و رفتاری خانواده است. کودک و نوجوان اوقات زیادی را در خانواده سپری می­کنند، بنابراین این طبیعی است که بیشترین تاثیر را نیز از آن بپذیرند. بیان این نکته از آن روست که بگوییم هر چند می توان در محیطی غیر از خانواده (آموزشگاه یا جایی دیگر) به تقویت عناصر انگیزشی خلاقیت مبادرت ورزید، اما تاثیر این عوامل به اندازه و اهمیت عامل نخستین نیست. پس بهتر است که هدایت­ها و روش­های اتخاذ شده محیط دوم یعنی «محیط یادگیری» به محیط نخستین یعنی خانواده نیز انتقال یابد و در آنجا هم مورد تمرین و تقویت قرار گیرد؛ این انتقال زمینه­های تثبیت و تحکیم انگیزش خلاقه را بیش از پیش فراهم آورد.

در واقع والدين از طريق درگير شدن در فعاليت هاي خلاق كودك در رشد خلاقيت او سهيم هستند. خانواده ها باید فرصت های لازم را برای سوال كردن، كنجكاوی و كشف محيط به كودكان بدهند و هرگز آنان را تنبيه و تهديد نكنند. زمينه رشد خلاقيت در خانه زمانی فراهم می شود كه به كودكان تان آزادی زيادی بدهيد و به آنها به عنوان يك فرد احترام بگذاريد، از نظر عاطفی در حد اعتدال به آنها نزديك شويد و بر روی ارزشهای اخلاقی و نه قوانين خاص تاکید نماييد. محیط خانه را به صورتی درآوريد كه در آن فعاليت، بازی و خنده به مقدار زيادی وجود داشته باشد. شما و كودكان تان سعی نمایید كارها را به روش های جديد و جالب انجام دهيد. با تشويق و تایید رفتار كودك و فراهم آوردن زمينه های مساعد و تدارك بازی های دلخواه او، قدرت تخيل و خلاقيت كودك را تقويت كنيد. خيال پردازي های كودكان را سرزنش نكنید زيرا خلاقيت او را محدود می سازید.

تحقيقات نشان می دهد كه والدين كودكان خلاق در رفتار خود هماهنگی بيشتری نشان می دهند، كودكان خود را آنگونه كه هستند قبول دارند و آنها را به كنجكاوی درباره اشياء و امور تشويق می كنند و كودكان خود را در انتخاب موضوعات مورد علاقه آزاد می گذارند و كارها و برنامه های آنان را تحت نظر دارند و پي گيری می كنند. شايسته است والدين تا آنجا كه امكان دارد كودكان خود را مستقل بار آورده و در ايجاد اعتماد به نفس، آنان را ياری كنند و دست اوردهای آنان را با آغوش باز پذيرا شوند و هنگام شكست، به جاي سرزنش، راهنما و راهگشای مشكلات كودكان خود باشند، تا كودكان بتوانند ضمن احساس ارزشمندی در انجام كارها، راه حل ها و عقايد غير معمول و دور از ذهن را نيز بيازمايند، چراكه چنين كارهايی پايه و مايه اصلی خلاقيت است.

اغلب اوقات اگر كمی وقت و حوصله كنيم متوجه وجود خلاقيت در کودکان مي شويم. بهترين زمان برای اطلاع از خلاقيت كودكان ، تماشای آنها به هنگام بازی است. خلاقیت عامل مهم بازی است. كودك را در حالی كه آزادانه و فارغ البال با مواد و اسباب بازي هايش سرگرم بازی است تماشا كنيد. كودكان خلاق اغلب براي هر يك از وسايل بازی خود موارد استفاده متفاوتی پيدا می كنند و قبل از اينكه از وسيله ای به سراغ وسيله ديگر بروند از آن به انواع مختلف استفاده می نمايند. كودك خلاق اغلب از منابع خود به انواع و اشكال مختلف و گاه حيرت انگيز استفاده می كند.ممكن است يك جعبه خالی برای كودك خلاق ارزشی به مراتب بيش از بهترين و پيچيده ترين اسباب بازيها داشته باشد. کودکان خلاق می توانند با توجه به موقعیت و مکان خاص بازی را تغییر دهند، بازیهای جدید ابداع کنند، مقررات خاصی وضع کنند، رهبری بازی را در دست گرفته و با سازمان بندی منسجم به صورت فردی و چه به صورت گروهی بازی کنند. بازی این گونه افراد از تنوع و گوناگونی آکنده بوده و می توانند با توجه به علایق خود و بازی کنان هدفهای بازی را اعمال کنند. در مقابل کودکانی که از خلاقیت بی بهره بوده و یا خلاقیت کمی دارند در بازی ها نقش پیرو را به عهده گرفته، خود را ملزم به رعایت کامل مقررات بازی می دانند، تخطی از قوانین را جایز نشمرده و بازی را بیشتر به عنوان وظیفه و کار تلقی می کنند تا وسیله ای برای رشد، بنابراین سهم آنها از لذت بازی کمتر از کودکان خلاق است.

ویژگیهای کودکان خلاق:
1. كودكان خلاق اغلب با آب و تاب حرف می زنند. ذكر جزييات يك ماجرا و به تفضيل سخن گفتن می تواند نشانه قدرت خيال و تصور زياد باشد.
2. دقت و توجه شدید در گوش دادن، مشاهده كردن يا انجام دادن كاری دارند.
3. شور و نشاط و مشغوليت های شديد جسمانی دارند.
4. در صحبت های خود از قیاس استفاده می کنند.
5. عادت به وارسی منابع مختلف دارند.
6. با دقت به اشیا و پیرامون خود می نگرند.
7. اشتیاق به صحبت کردن درباره كشفيات با ديگران دارند.
8. توانایی ابداع بازیهای جدید و تغییر در بازیها دارند.
9. کنجکاوی زیادی برای سردرآوردن از امور دارند.
10. در گفتار خود جسارت زیادی دارند.
11. سوالات عجیبی طرح می نمایند.

انگيزه و خلاقيت كودک در محيط خانواده زمانی از بين می رود كه :
1- تاكيد بيش از حد والدين بر هوش و حافظه كودک
2- ايجاد رقابت ميان كودكان
3- تاكيد افراطی بر جنسيت كودک
4- قرار دادن قوانين خشك و دست و پا گير در منزل
5- عدم آشنايی والدين با مفهوم واقعی خلاقيت
6- انتقاد مكرر از رفتارهای كودک
7- بيهوده شمردن تخيلات كودک
8- عدم شناسايی علایق درونی كودک
9- عدم وجود حس شوخ طبعی در محيط منزل
10- تحميل نقش بزرگسال به كودک

برای افزایش خلاقيت كودكان باید:
1. هرگز کودک را تحقير نکنيم. کودکی که احساس حقارت کند هرگز دست به خلاقيّت نمی زند.
2. محيطی مناسب برای انجام كارهای خلاق آنها فراهم نماييد.
3. امكانات و وسايلی در اختيار آنها قرار دهيد تا به كمك آنها خلاقيت هاي خود را ابراز نمايند. به عنوان مثال وسايل موسيقی، نقاشی و طراحي و …
4. كارهاي خلاق كودكان را تشويق كنيد و آنها را در معرض نمايش قرار داده و از ارزيابی بيش از حد آنان خود داری كنيد.
5. به عنوان بزرگسال، خود به انجام كارهای خلاق بپردازید و اجازه دهيد كودكان شما شاهد كارهای خلاق تان باشند.
6. به شيوه های آموزشی در خانواده خود توجه داشته باشيد.
7. براي كارهای خلاق ديگران ارزش قایل شويد.
8. از تاکید بر تصورات قالبی در خصوص جنسيت كودكان شديداً خودداری نماييد. ( به عنوان مثال دختر همرای موترک بازی نمی كند، پسر عروسك بازی نمی كند يا پسر گريه نمی كند.)
9. امكان شركت در فعاليت ها وصنف های ويژه را برای آنان فراهم نماييد.
10. اگر مشكلات يا گرفتاری های در خانواده وجود دارد از آن مشكلات به شيوه مثبتی استفاده كنيد و با تشويق به كودك خود اجازه ابراز احساسات و اظهار نظر بدهيد.
11. توجه داشته باشيد كه استعداد فقط سهم كوچكی از خلاقيت است و تمرين و نظم بخشيدن به آن از اهميت بيشتری بر خوردار است.
12. اجازه بدهيد كودك خودش باشد حتی اگر رفتارهای عجيب از او سر بزند و سعی كنيد در حضور جمع كودك خود را خلاق معرفی نكنيد؛ در غير اين صورت اطرافيان انتظارات بيش از حدی از كودك شما خواهند داشت.
13. با كودك خود شوخ طبع و مهربان باشيد.

منابــــع:
1. برات، نگين. ( 1382، 29 مهر ). خلاقیت و یادگیری در کودکان. همشهری، ص 19.
2. پیرخائفی، علیرضا. ( 138۲). خلاقیت و هوش ( مبانی نظری و پژوهشی ). تهران: انتشارات مهربرنا.
3. سليماني، افشين. ( 1381 ). كلاس خلاقيت. تهران: انتشارات انجمن اولیا و مربیان.
4. گريوز، گارگيلو، اسلادر. ( 1379 ). خلاقیت (شناخت ويژگي هاي كودكان و برخورد مناسب با آنها )( ترجمه مهدی قراچه داغی ). تهران: پیک بهار.
5. مهجور، رضاسیامک. ( 1383 ). روان شناسی بازی. تهران: انتشارات ساسان.