ټول انسانان ازاد او خپلواک دي، هر څوک بویه خپل نظر او فکر یې. د اسلام مبارک دین او اخلاق د انسان د بشپړې ازادۍ له پاره لارښوونه کوي، ولي د الله جل جلاله د سنتو مخالف ځينې کسان، ټولنې او حتی حکومتونه د انسانانو د غلامولو په فکر کې دي. ستونزه له همدې ځایه راولاړېږي چې چاته د خپل نظر د څرګندولو حق ورنه کړل شي. ډېری وخت د نظر دغه ډول سانسور په ټولنه کې د انفجار لامل شي. وروستی عربي پسرلی هم د دغسې یوه فکري او نظري سانسور یو انفجار ګڼلی شو.
بېلابېل نظرونه او اندونه په ټولنو کې شتون لري، اوس زموږ د هیواد د شرایطو په نظر کې نیولو سره د نظرونو، اندونو او بیان ازادي اړوند لاندي جوړښت وجود لري:
لومړی: هغه لیکوال، ژورنالسټ، شاعر او د سیاسي چارو شنونکی چې خپله ازادي په هر ډول شرایطو کې ساتل غواړي، دغه ډله کسان ډیر لږ دي، دوی د هیڅ ډلې تر مادي، دولتي او یا هم تهدید تر تاثیر لاندي ځان نه راولي، بلکې د خپلو خلکو حقیقي تصویر وړاندي کول غواړي، داسي تصویر چې د خپل ولس ملي ګټې يې پکې خوندي وي.
ولي ممکن ده چې دغه ډله په عقیدوي لحاظ او ځینو نورو ټکو کې له بېلابېلو اړخونو سره مشترکات ولري، او هر هغه کار چې د ولس په ګټه وي، هغه که د هرې ډلې له خوا وي، هغه ته په مثبت نظر ګوري، د هرې ډلې ښه ته ښه او بد ته بد وایي، همدي ډلې خپل ځان ته د بیان ازادي او د ولس خدمت هدف ټاکلي وي، د هیڅ ډول مادي او نورو امتیازونو تر تاثیر لاندي نه راځي.
دغه ډلې ته سخته ده چې له نیوکو او غبرګونو سره دي مخ نه شي، حتی په یو وخت کې د بېلابېلو ډلو او بېلابېلو نظرونو لرونکو کسانو له نیوکو او غبرګونو سره مخ کیږي. همدا لامل دی چې همیش دغه د حق‌ ویونکي او په ازادي باور لرونکي د لیکوالو، ژورنالسټانو، شاعرانو او سیاسي شنونکو ډله کوچنۍ وي او له بېلابېلو ستونزو سره مخ کيږي.
دوېم: هغه لیکوال، ژورنالسټ، شاعر او د سیاسي چارو شنونکی چې ځان کومې ځانګړې ډلې ته منسوبوي، دوی ځان ته حق ورکوي چې د خپلې ډلې په ګټه تبلیغات وکړي او هدف يې دا وي چې د خپلې ډلې اړوند د عام ولس ذهنیت مثبت لورته واړوي، دغه ډله لیکوالان، ژورنالسټان، شاعران او سیاسي شنونکي معلوم وي، د دوی خپل قناعت همدا وي چې د کومې ځانګړې ډلې له پاره کار وکړي او د خپلې ډلې د مشرانو مرسته او همکاري له ځان سره لري.
درېيم: هغه لیکوال، ژورنالسټ، شاعر او د سیاسي چارو شنونکی چې د معلوم معاش په مقابل کې کار کوي، هر څوک چې ورته معاش ورکوي د هغه له پاره خدمت کوي، خپل هدف نه لري، ځان په کومې ډلې پوري مربوط نه ګڼي او نه د کومې ځانګړې ډلې او نه هم د کوم ځانګړي هدف له پاره کار کوي .
تاسي د هیواد او انیس ورځپاڼې وګورئ، داسي ښاغلي شته چې د بېلابېلو حکومتونو په وخت کې په یادو ورځپاڼو کې يې کار کړی او د هر حکومت د تګلاري مطابق خپلې لیکنې، شعرونه او سیاسي تبصرې خلکو ته وړاندي کوي، همدا ډول د کابل راډیو او کابل ټلویزون يې بل ښه مثال کیدای شي. دلته قضاوت نه کوو چې څوک ښه دي څوک نه، یوازې د لیکوالو نظرخاوندانو کټګورۍ جلا کوو.
څلورم: داسي ډله ده چې نوم او نښان يې نشته، په مستعار او پردي نوم باندي د معاش په مقابل کې د پردیو د اهدافو له پاره کار کوي، دوی همدې ته ګمارل شوې وي چې د ادارې له خوا کوم څه ورته ویل کيږي هغه په منظم ډول سره عملي کړي، که په خپل نوم دغه ډول کار کوي، بیا خو يې خلک پېژني، ډله او تګلاره يې خلکو ته معلومه وي، ځکه همدا ډله کسان په کومې ځانګړې ډلې پوري تړلي وي او یا خو به د حکومت له پاره چوپړ کوي، نو له دي امله ده چې په پردیو نومونو لیکنې، شعرونه، راپورونه او تبصرې په ټولنیزو رسنیو او ځینو ځانګړو او پټو ادارو په ورځپاڼو او مجلو کې وړاندي کوي.
د دوی لویه موخه داوي چې له نابلده ادرس څخه ملي ګټو ته د ژمن انسان په ډول په ځینو ازادو کسانو نیوکې وکړي او د هغوی شخصیت تر سوال لاندي راولي، همدا ډول غواړي په پردیو نومونو خپل د مخالفي ډلې لیکوال، ژورنالسټ، شاعر او سیاسي شنونکې تخریب کړي. جالبه دا ده، چې دوی سره له دې چې د واکمنو په ګټه او ننګه هم لیکنه کوي او د هر هغه لیکوال او نظر خاوند پر ضد لیکنه کوي چې له حکومت سره متفاوت نظر لري؛ خو بیا هم پر خپل نوم دغه لیکل نه شي کولای.
دوی د دوېمي او درېمي ګټګورې مختلط ترکیب دی، ځان يې کومې ځانګړې ډلې ته منسوب کړي وي خو معاش هم ورته مهم وي، که معاش نه وي بیا کار نه کوي .
ځینې داسي کسان هم شته چې دا په ډله کې نه راځي، البته تر ډیره سیاستوال داکار کوي، د خپل ځان د شهرت له پاره داسي لیکنه کوي چې د نورو سیاستوالو او چارواکو توجه خپل ځان او شخصیت ته جلب کړي، داکار ځينې خپله کوي او ځینې بیا نورو ملګرو لیکوالو ته دنده سپاري، کله دهمدې تاکتیک له مخې همدغه کسان په لوړو دندو هم ګمارل کيږي.
همدغه کار ځينې ځوان او بې تجربې لیکوال، ژورنالسټ او سیاسي شنونکی هم کوی، په بل نوم لیکنه داسي ترتیب کوي چې د ځان په ګټه او د ځان مهم ښودلو له پاره پکې جملي کارول شوې وي، هدف يې داوي چې ځان خلکو ته په خپله خو په مسعار نوم ور وښيې، چې ډیر وخت د دغه ډول لیکنو تفکیک لیکوالان په اسانۍ سره کولای شي.
له دي ورها خوا ممکن ځينې داسي نورې کټه ګورئ هم ولري، مثلا ځينې کسان یواځي د مذهبي افراطیت له پاره کار کوي، ځينې کسان د اهل تسنن مذهب او ځینې يې د اهل تشیع مذهب، ځینې يې د سلفیت، ځينې يې د یهودیت، ځینې يې د عیسویت، ځينې يې د سیکولریزم، ځینې يې د بودایزم او هندویزم او ځنيې يې د نورو مذاهبو له پاره کار کوي.
اوس که ښه ځیر شو، نو لومړۍ ډله کسان هغه څوک دي چې په لاندي ټولو کټګوریو کې به په یو نه یو ډول رقیبان ولري.
د هیواد په اوسنیو شرایطو کې ځوانو لیکوالو، ژورنالسټانو، شاعرانو او د سیاسي چارو شنونکو ته اړینه ده چې د یو بل د نظر، نیوکې، سپارښتنې زغم ولري، مسایل په علمي ډول سره بحث کړي، مناقشه يې علمي وي، سالمو او رغنده انتقادونو او سپارښتنو ته غاړه کيږدي.
په دي هیله چې د جنګ، تاوتریخوالي او د ښمني پر ځای زموږ ځوان کهول د سولې، امن، یووالي او هیواد د پرمختګ له پاره خپل استعدادونه وکاروي.