د فوتوسنتز د اصطلاح لغوي معنی ـــ    د رڼا په  شتون کې   د یو څه شي جوړیدل یا خلقېدل .
د فوتوسنتز په اړوند له  بحث ځخه  زمونږه مؤخه معمولا هغه جریان دې ، کوم چې دهغه پواسط نباتات د لمر په شتون کې  د غېر عضوي موادو څخه عضوي مواد جوړوي .
د نړۍ  پر مخ ټول ژوندي موجودات  د خپل ځان د ودې او پاېښت  لپاره انرژي ته اړتیا لري . اوبړۍ ،عالي نباتات او ځنې بکتریا يې ډولونه د ژوند د لمړنیو غذایي موادو په جوړولو کې د لمر د جذبوشوو وړانګو د انرژي څخه نېغ په نېغه کار اخلې . څاروي نشي کولاې چې نېغ په نېغه د لمر رڼا د انرژي د سرچینې په شان و کاروي ،هغوی خپله انرژي د نباتاتو او یا د نبات خوړونکو څارویو له خوراک څخه تر لاسه کوي . نو د پورته څرګندونو څخه دې پاېلې ته رسېږو چې لمر دځمکې  پر مخ  د ټولو میتابولیکو جریاناتو د انرژي د سرچینې په شان کارول کېږي او فوتوسنتز د ځمکې پر مخ د ژوند د ټولو ډولونو د ساتنې لپاره یو ضرورت دې.
مونږ د سون یا تودوخې   معدني مواد لکه د ډبرو سکاره،طبعي ګاز،نفت او داسی نور پکارو. دا ټول بل څه ندي دا همغه د وچې اوسمندري نباتاتو او حېواناتو تجزيه شوې پاتې شونې دي چې ملیونونه کاله دمخه يې په ځان کې زېرمه شوې انرژي د لمر د رڼا څخه اخستې ده.  د باد او باران پېدايښت هم د لمریزې انرژي سره تړاو لري ، نو له همدې وجې د بادي او د اوبو د برېښنايي دستګاوو د انرژي تولید هم د لمر د وړانګو د لګېدو سره تړاو لري .
د فوتوسنتز په درشل کې تر ټولو مهم کېمیايي تعامل د کاربن دي اکسید او  اوبو بد لېدل په کاربن او اکسیجن باندې دې ،چې د تعامل عمومي معادله يې په لاندې ډول ده :

СO2+H2O [СH2O]+O2  

په پورته تعامل کې د لاس ته راغلي کاربوهایدرید انرژي د لمړنیو موادو یعنې СO2  او    H2O پر تله ډېره ده . نو پدې ډول د لمریزې انرژي له وجې  د СO2  او H2Oانرژیتیک مواد د کاربوهایدرد او اکسیجن د انرژۍ په بډایو محصولاتو بدلېږي .په عمومي معادلې کې د شرح شو راز راز تعملاتو د انرژۍ سطحه کولاې شو د ریدوکس Redox  د پوتنسیال د واحد پواسط چې په ولت اندازه کېږي معلومه کړو . د نوموړي پوتنسیال قېمت راښي چې په هر تعامل کې  څومره انرژي زېرمه او څومره کارول کېږي . پدې ډول کولاې شو چې فوتوسنتز ته د انرژي د بدلونکي بهیر په سترګه وګورو ،چې په نباتي نسجونو کې د لمر د وړانګو انرژي په کېمیايي انرژي بدلوي. سره لدې چې کاربن دي اکسید د فوتوسنتز په بهیر کې کارول کېږي خو بیاهم په اتوموسفېر کې د کاربن دي اکسید اندازه پوره په خپل حال پاته ده ، علت داد دې چې ټول نباتات او حېوانات تنفس کوي .
د تنفس په درشل کې د ژوندیو نسجونو پواسط په میتوکاندریا کې د اتوموسفېر څخه جذب شوی اکسیجن د کاربوهایدریدونو او د نسجونو د نورو برخو د اکسیدېشن لپاره چې په پاېله کې د انرژي د  ازادېدو په ملتیا کاربن دي اکسید او اوبه جوړېږي کارول کېږۍ . ازاده شوې انرژي په لوړو انرژي لرونکو ترکیبونو (ادینوزینتریفاسفات  ATP ) کې زېرمه چې وروسته د ارګانیزم د حیاتي دندو د سرته رسولو په مؤخه کارول کېږي. پدې ډول د تنفس عملیه د ځمکې د کرې پر مخ د عضوي موادو او اکسیجن د مصرفېدو او د کاربن دي اکسید د ډېرېدو سبب ګرځي . د ټولو ژوندیو ارګانیزمونو د تنفس او د سوند د  ټولو کاربن لرونکو توکو د سوزیدو په درشل کې په  ټولیز ډول داکسیجن  لګښت د ځمکې د کرې په مقیاس په یوه ثانیه کې 10000ټنه ته رسېږي . د اکسیجن د لګښت د یاد شوي سرعت په صورت کې به  3000 کاله وروسته اکسیجن د اتوموسفېر څخه ورک شي ، خو مونږ ته د خوښې خبره داده چې د عضوي موادو او اتومي اکسیجن لګښت د فوتوسنتز په درشل کې د جوړوشوو کاربوهایدریدونو او اکسیجن پواسط بېرته متعادل کېږي . په ایډیالو شرایطو کې د نباتانو په شنو نسجونو کې د فوتوسنتز د عملیې سرعت 30 برابر د تنفس دعملیې پرتله په همدې نسجونو اوچت دې، نو له همدې وجې فوتوسنتز د ځمکې پر مخ د اکسیجن د تنظیمونکي فکتور په توګه دنده سرته رسوي .

د فوتوسنتز د کشف تاریخچه

د XVII پېړۍ په لمړیو کې فلامانديي ډاکټر ون هیلمونت په  یو د خاور ډک لوښي کې یو نیالګې چې یواځې د باران پواسط  يې اوبونه کېده کېنواو ولیدل شو   چې وروسته له پینځه کاله  د هغه په لویوالي کې د پام وړ بدلون رامنځ ته  شو ، مګر د خاورې اندازه په لوښي کې کمه نشوه . ون هیلمونت په طبعي توګه دې پاېلې ته ورسید ، کوم مواد چې د هغو څخه  ونه جوړه شوه دا ټول د اوبو څخه منځ ته راغلي چې د سوند لپاره پکارېږي. په 1777 کال انګرېزي نبات پېژندونکي Stephen Hales په خپل خپور شوي کتاب دا را په ګوته کړه چې نباتات د خپلې ودې د اړینو غذايي مواد په توګه د هوا څخه کار اخلي . په همدې کلونو کې نامتو انګرېز کېمیا پوه جوزف پرستلي (د اکسیجن لمړی کاشف) د  تنفس  او احتراق په اړوند  د یو لړ ازماېښتونو  پاېلو دې ته ورساوه چې  شنه نباتات کولاې شي  ټول هغه تنفسي جریانات سرته ورسوي ، کوم چې د حېواناتو په نسجونو کې  پېدا شوي وه . پرستلي  د هوا په یو تړلي حجم ( مرتبان) کې د یوې ډیوې په رڼولو سره دا په ډاګه کړه چې  په تړل شوي حجم  کې لاس ته  راغلې هوا  نور نشي کولاې چې د احتراق عملیه سپوټ کړي . په دا لوښي کې اچول شوې موږک مړ شو ، مګر په نوموړې هوا کې د نعناع دبوټي یوه شاخچې څو اونۍ ژوند وکړ . پرستلي پېدا  کړه چې   د نعناع پواسط  د  رغول شوې هوا په لوښي کې د ډیوې بیا رڼېدل او د موږک د بیا تنفس امکان برابرېږي . اوس مونږ پوهېږو چې یادې شوې  ډیوې دتړل شوي حجم له هوا څخه د لګېدو لپاره  اکسیجن اخیست ، او وروسته بیا هوا د فوتوسنتز له برکته چې د نعناع په شاخچه کې سرته رسیده په اکسیجن مشبوع کېدله . څو کاله وروسته هالندي ډاکټر  Ingenhauz  کشف کړه چې نباتات یواځې د لمر د رڼا په شتون کې اکسیجن  اکسیداېز کوي ،یواځې د نباتاتو شنې برخې کولاې شي چې د اکسیجن تولید تامین کړي.
ژان senebe چې وزیر وه د  Ingenhauz څرګندونې  تائید  او د ځپلو څېړنو په ترڅ کې وښودله چې نباتات  په  اوبو کې منحل شوی  کاربن دي اکسید  د غذائي موادو په توګه کاروي .
د XIX پېړۍ په لمړیو کې سویسي څېړونکي  دی سوسېدي د نباتاتو په واسط  د جذب شوي СO2 او د عضوي موادو پواسط  د سنتز سوي اکسیجن تر منځ  مخامخ کمي اړیکي وڅېړل او د خپلو ازماېښتونو پاېله کې ټکي ته  ورسېد  چې  نباتات  هم دا شان  اوبه  د کاربن دي اکسید د اسیملېشن لپاره پکاروي. په 1817 کال کې دوو  فرانسوی عالمانو Peltier   او  Kavantuله  پاڼې څخه شنه  ماده استخراج  او هغه ئي کلوروفیل  ونوموله . بل  مهم   د پام  وړ  پړاو د فوتوسنتز  په تاریخ کې  د الماني فزیک  پوه روبرت ماېر نظریه ده  ، چې شنه نباتات لمریزه انرژي په کېمیایي انرژي بدلوي . فرانسوي فیزیالوجیست Busengo   د فوتوسنتز په درشل کې  د جذب شوي  کاربن دي اکسید د اندازې  او ازاد شوي اکسیجن تر منځ  انډول  په دقیق ډول  پېدا کړ. هغه په 1864 کال کې په ډاګه کړه چې فوتوسینتېتیک انډ ول یعنې د ازاد شوي اکسیجن حجم پر جذ ب شوي حجم د کاربن دي اکسید  تقریبا    برابر د یو سره دې:

              د اکسیجن ازاد شوی حجم
1  ~ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
              د کاربن دي اکسید جذب شوی حجم 

په همدې کال الماني نبا ت پېژندونکي ساکس د فوتوسنتز په درشل کې د سبوس  د دانوجوړېد ل
په ډاکه کړل . هغه د څو ساعتونو لپاره شنې پاڼې  په  تیارې  کې کېښودې ، تر څو په هغوۍ کې زېرمه شوی سبوس په مصرف ورسوي .وروسته هغه دا پاڼې رڼا ته کېښودې ، پدا شان چې د هرې پاڼې نیمه برخه رڼا او نیمه يي تیارې کې وي .وروسته له یوې مودې يي ټولې پاڼې ټه  د ایودین بخار ورکړ . په پايله کې د پاڼې د رڼا خوا برخې ځان ته تیاره ارغواني  رنګ غوره کړ چې دې عمل د نشاېستې (سبوس) د کومپلېکس په جوړونه د ایودین سره دلالت کاوه ، پداسې  حال کې چې د باڼې تیارې خوا رنګ بدل نکړ. د اکسیجن د ازادېدو او په شنو پاڼو کې د کلوروبلاست  په همدا شان د فوتوسنتز  د عمل د مناسب طیف او د کلوروپلاست پواسط د جذب شوي طیف تر منځ مستقیم اړیکي په کال 1880 کې اینګېلمن لخوا په داګه شول . هغه د یو شیشی سلاېد پر مخ د رڼا د نریو او پراخو وړانګو پواسط  روښانه شوي شنه نري تار ډوله الجيان (اوبړې) چې د فنر په شان  د تاو راتاو کلوروپلاست لرونکي وه کېښودل . هغه ددې اوبړیو سره یو ځاې د اکسیجن د غلیظیت په وړاندې حساس خوځېدونکې  باکتریي تعلیق د نوموړي سلاېد پر مخ ځاې پر ځاې او بیا يي سلاېد په یوه د هوا څخه خالي محفظه کې کېښود . پدې حالت کې باېد خوځېدونکې باکتریاوې هغو برخو  ته ، چېرته  چې  د اکسیجن غلیظت زیاتوي ولېږدي . وروسته له څه مودې سلاېد  د میکروسکوپ لاندې وکتل شو او د باکتریائي موجوداتو شمېرل تر سره شول ، څرګنده شو چې ډېره اندازه بکتریا د شنو تار ډوله اوبړیو په شا او خوا کې ځاې په خاې شوي. اېنګلمن د خپلو نورو ازماېښتونو په ترڅ کې  نوموړې اوبړې د وړانګو په ډول  ډول  طيفي جوړښت روښانه کړې او په دا شان يې د رڼا د سرچینې او د میکروسکوپ د شیشي سلاېد تر منځ منشور په ډاکه کړ. پدې صورت کې تر ټولو  ډېره  اندازه بکتریا د اوبړیو په هغو برخو کې راټولې شوې چې د طیف په ابي او سرو  وړانګو  رڼې شوې  وې . په اوبړیو کې موجودو  کلوروفیلونو ابي او سور نور جذب کړ.
لکه څنګه چې هغه وخت  دا جوته وه ، چې  د فوتوسنتز لپاره د رڼا جذبول ضروري دي نو ځکه اېنګلمن دې پاېلې ته ورسېد چې کلوروفیل په سنتز کې د پګمنتونو په توګه د یو فعال فوتو رېسپتور ( رڼا  اخستونکې) په څېر برخه اخلي . د فوتو سنتز په اړوند د هغه وخت پوه کولاې شو په لاندې ډول څرګنده کړو:
کېمیايي انرژي  +  نشایسته   СO2 + Н2О + Свет — O2 +
د شلمې پېړې تر لمړیو د فوتوسنتز عمومي معادله معلومه وه ، خو  هغه وخت بیوشیمي تر دې کچې وده نه وه کړې چې د کاربن دي اکسید د بدلولو  میکانیزم  په کاربوهایدرید باندې څرګند کړي.
اوس هم په خواشینې سره باېد  ومنو  چې د فوتوسنتز د عملیې ځنې برخې  په ښه توګه  ندي څېړل شوي . له ډېرې مودې راهیسې زیار اېستل  شوې ، څو  د فوتوسنتز په ټولیز عمل باندې د رڼا د شدت ، د تودوخې ، د کاربن دي اکسید  د تراکم او نورو فکتورونو  اغېزې وڅېړل شي . سره لدې چې پدې ترڅ  کې د  شنو نباتاتو  راز راز ډولونه   تر څېړنې  لاندې نیول شوي چې ډېر ازماېښتونه  يې په یو حجروي شنو اوبړیو  او  یوحجروي ښکر لرونکو  Evglena اوبړیو تر سره شوي . يو حجروي ارګانیزمونه  د کېفي څېړنو لپاره ډېر مساعد دي ،ځکه کولاې   شو چې هغوې په ټولو  ازماېښتځایونه (لابراتوارونه) کې تر ستاندرد شرایطو لاندې و کرو . هغوې کولاې شي یو شان د اوبو په خنثی  ( بوفېر)  محلول کې  په تعلیق راشې ، داسی یو لازم حجم تعلیق کولاې شو په هماغه اندازه  واخلو  کوم چې د عادي نباتاتو لپاره پکارېږي . د ازماېښت لپاره ښه ده چې د عالي نباتاتو له پاڼې څخه کلوروپلاست جلا کړو . ددې کار لپاره ډېرې وخت د  پالکو څخه کار اخلي  ځکه چې د هغو کرل او  د  تازه پاڼو څخه د څېړنو لپاره کار اخستل  ډېر اسانه دې ځنې وخت ددې کار لپاره د نخود او کاهو له پاڼو  کار اخلي . تر کومه ځایه چې کاربن دي اکسید په اوبو کې   د حلیدو ښه قابلیت لري او اکسیجن نسبتا نه حلېـږې ، نو کېداې شي  د فوتو سنتز په درشل کې په دغه سیستم  کې د تړلي ګازي  سیستم د فشار له وجې  بدلون  راشي . نو له همدې وجې په فوتوسنتېتیک سیستم کې د رڼا اغېزه کولاې شو د وار بورګ  د تنفسي ماسک په مرسته ، چې په سیستم کې د اکسیجن حجم د زماني   بدلونو  د راجستر قابلیت لري  وڅېړو . د لمړي ځل لپاره د وار بورګ تنفسي ماسک په  1920 کال کې د فوتوسنتز لپاره وکارول  شو . د اکسیجن د جذبشوي او یا د هغه د ازادشوي حجم د اندازه ګیري لپاره د تعاملاتو په درشل کې کولاې شو نور مناسب وسایل لکه اکسیجني الکترودونه و کارو . د دې وسیلې څخه د  polarographic  مېتود پر بنیاد ګټه اخستل کېږي .
اکسیجنې الکترود  د پوره حساسیت  د لرلو له وجې کولاې شي چې په یو لېتر کې تر 0،01 ملي مول غلیظت څرګند کړي . نوموړې وسیله د پلاتین د  نري سیم د کاتود څخه چې په کلک ډول  د انود  پر صفحه پرس شوې او د نقرې  د نرې حلقې څخه چې په مشبوع محلول کې غوټه دې جوړشوې . الکترودونه  د هغه مخلوط څخه چې تعامل په کې تر سره کېږي ګوښه دي او غشا يې د اکسیجن لپاره د نفوذ  قابلیت  لري . تعاملات په  پلاستیکي  یا شیشي لوښي کې چې په متداوم  ډول  د مقناطیسي میلې پواسط  خوځېږي تر سره کېږي . کله چې  پر الکترود  ولتا ژ ډېرېږي ، پلاتیني  الکترود  د  ستاندرد  الکترود  په  نسبت  منفي  حالت اختیاروي او اکسیجن په محلول  کې په الکترولیک  ډول  بېرته  احیا کېږی . د برېښنا د بهیر اندازه  د 0،5څخه تر 0،8 ولت  پوري  په  مستقیم  ډول  د اکسیجن د پارسیال  فشار سره  په  محلول  کې  ټړاو  لري . د اکسیجني  الکترود څخه  د 0،6 ولټ  په درلودو  سره کار اخستل کېږي . د برېښنا  بهیر  د هغه الکترود پواسط  اندازه کېږي ، کوم چې د  یو مناسب راجستر سیستم سره  نښتې دې . الکترود د تعاملي محلول  سره یوځاې  د  اوبو  د جریان پواسط  له ترموستات څخه ابیاری کېږي . د اکسیجني الکترود  په مرسته د  رڼا او  راز  راز کېمیايي  موادو  د عمل اغېزې د فوتوسنتز په درشل کې اندازه کېږي . د اکسیجني  الکترود  ښه والې  د وار بورګ د وسیلې پر  تله  دا  دې :
• چې اکسیجني الکترود  د اکسیجن د حجم بدلون  په چټکې او متداوم ډول سره  په سیستم کې ثبتوي .
• له بلې خوا د وار بورګ د وسیلې پواسط په  یو وخت کې تر 20 نمونو او رنګ  رنګ تعاملي مخلوطونه څېړل کېږي حال دا چې د اکسیجني الکترود پواسط دا نمونې په نوبتي ډول تحلیل او تجزیه ګېږي .

د 1930 کال  د  مخه ډېرو څېړونکو پدې برخه کې داسې تصور درلود ،چې د فوتوسنتز لمړنې تعامل  د رڼا د عمل د وجې  کاربن دي اکسید په کاربن او اکسیجن تجزیه او وروسته کاربن د یو لړ تعاملاتو په درشل کې د اوبو په ملتیا په  کاربوهابدریدونو بدلوي . په 1930 کال کې د دوو مهمو کشفیاتو له وجې دا تصور بدل شو :
لمړی ــ د ځنو بکتریايي ډولونو څرګندونه او شرحه ، چې کولاې شي پرته د رڼا د انرژي د کارولو څخه  کاربوهایدریدونه  جذب (assimilate) او  سنتز کړي . او وروسته هالندي میکروبیالوجست وان نیل د  بکتریاوو  د   فوتوسنتز بهیر پر تله او دا يې په ډاګه کړه چې ځنې باکتریاوې کولاې شي   د اکسیجن د ازادېدو پرته  د  رڼا په  شتون کې  CO2   جذب کړي .دا ډول بکتریا یواځې د هایدروجن د یو مناسب بستر یا دونر په درلودو سره کولاې شي  د فوتوسنتز  عملیه سرته ورسوي
د  وان نیل فرضیه دا وه ،چې په شنه نباتاتو او الجیانو کې دا یو ځانګړی حالت دې ، چې د فوتو سنتز په درشل کې اکسیجن د اوبو څخه لاس ته راځي نه له CO2  څخه .
دوهم ــ روبرت  هیل  د کیمبریج په پوهنتون کې په 1937 کال د  پاڼو د مشابه نسجونو د تفاضلي دفعلمرکز (differential centrifugation) په مرسته له تنفسي برخو حځه فوتوسنتېتیکې برخې ( کلوروپلاستونه) جلا کړل .  لاس ته راغلو کلوروپلاستونو د رڼا په شتون کې له خبله ځانه د اکسیجن د ازادولو قابلیت نه درلود ( چې وجه يې ممکن د جلا کېدو پواسط د هغو ژوبلېدل وي ) . مګر که په تعلیق (suspension) کې  د الکترون  مناسب اخستونکې (oxidants ) ور ګډ شي نو هغوی د رڼا په شتون کې د اکسیجن په ازادولو شروع کوي د بېلګې په ډول ferrioksalat potassium or potassium ferricyanide. .
په فوتوشیمیک ډول د یو مالیکول O2  په ازادولو  سره  څلور معادل  اکسیدانته  ( oxidant) و رغول شول . ورسته څرګنده شوه چې ډېری   Quinones او رنګونه د رڼا په ملتیا د کلوروپلاست پواسط رغول کېږي . مګر کلوروپلاستونو نشول کولاې CO2 چې د فوتوسنتز په  درشل کې  د الکترونونو طبعي اخستونکې ( acceptor ) دی ورغوي .
د کېمیايې پوتنسیال د مېلان  پر خلاف د اوبو څخه د رڼا پواسط د القا شو الکترونو لېږدول غېر فیزیالوژیک اکسیدانت  ( د هیل معرف ) ته  د هیل د تعامل په نوم  یادوي .
د هیل د تعامل ارزښت پدې کې دې چې هغه د فوتوسنتز په درشل کې د  دوه  جلا جریانو امکان را په ګوته کړ :
1) د اکسیجن فوتوشیمیک  ازادېدل
2) د کاربن دي اکسید رغول

په 1941 کال په کالیفورنیا  کې  روبن او کامن  په ډاګه  کړه چې      د اوبو تجزیه  د فوتوسنتز په درشل کې د ازاد اکسیجن د ازادېدو سبب ګرځي . هغوی فوتوسنتز قابلیت  لرونکې حجرې د اکسیجن په ایزوتوپ  بډایو  اوبو کې  غوټه کړی  چې اتومي کتله یې 18 وه  د  180   واحد وه غوره کړ . د حجرو څخه د اکسیجن ازاد شوې ایزوتوپي جوړښت مطابقت درلود د اوبو سره نه د CO2  سره . غیر لدې کامن او روبن رادیواکتیف ایزوتوپ 18O کشف کړ چې وروسته  په بریالیتوب سره د باکست او بنسون بین لخوا د فوتوسنتز  په عملیه  کې  د کاربن دي اکسید د بدلونونو  د څیړنې په موخه وکارول شو .
کالوین څرګنده کره چې  د  انزایمي تیارو( تاریکو) جریاناتو په پاېله  کې د کاربن  دي اکسید څخه د قند  بیا رغونه  رامنځ ته کیږي ، ځکه چې د یو مالیکول CO2  د رغولو لپاره  دوه مالیکوله رغول شوی ADP  او درې مالیکوله ATP بکارېږي . په همدې وخت کې  د ATP  او پیریدن نوکلوید رول د نسجونو په تنفس کې په ډاګه شو .  په 1951 کال  په  درې ازماېښتځایونو  کې  د کلوروپلاست  پواسط  د ADP  د  فوتوسنتیتیکې  رغونې  امکان  په   ATP  باندې څرګند شو . ارنون او الین په کال 1954 کې فوتوسنتز څرګند کړ ، هغو د پالکو  په کلوروپلاست کې د CO2  او  O2   اسیمیلیشن تر کتنې  لاندې ونیوه . د لسو کالو په موده کې دا ممکنه شوه چې د کلوروپلاست     څخه       پروتین استخراج کړي کوم چې په تعامل کې د الکترونو په لیږدونه کې برخه اخلي او هغه عبارت دي له  فیرودوکسین ،پلاستوسیانین ، فیروATP ـ ریدوکتاز ، سیتوکروم او داسې نور .

په سالمو شنو پاڼو کې د رڼا د اغيزې لاندې АДФ и АТФ رامنځ ته کيږي او د اوبلنو اړیکو انرژي د انزایمونو په ملتیا  د کاربن دي اکسید څخه د کاربوهایدریدونه د رغوني لپاره کارول کیږي او د انزایمونو فعالیت د رڼا پواسط تنظیمږي .

ټاکــــــونکـــي فکـــــتورونــــــه

په  نباتاتو کې د فوتوسنتز د عملیې شدت یا چټکتیا په  یو لړ داخلي او بهرنیو فکتورونو پورې تړاو لري .

داخلي فکتورونو:
 
• د پاڼې جورښت او په هغې   کې د کلوروپلاست اندازه 
• په  کلوروپلاستونو کې د فوتوسنتز د محصولاتو زېرمه
• د انزایمونو د اغیزې
• او په همدا شان د  ضروري  غیر عضوي موادو د لږ غلیظیت ونډه  لري .

بهرني فکتورونه عبارت دي له : 

• په  پاڼه باندې د خورې شوې رڼا کمیت او کیفیت ،
• د چاپیریال تودوخه
• د نبات په ګاونډي اتوموسفير کې د کاربن دي اکسید او اکسیجن غلیظیت 
د فوتوسنتز چټکتیا په خطي ډول زیاتېدونکې ده او  په مستقیم ډول انډول لري د رڼا د شدت د واحد سره . د رڼا د شدت په  لا زیاتېدو سره د فوتوسنتز زیاتېدنه په قراره سره کمېږي او بالاخره کله چې رڼا خپل ټاکلي حد 10000 لوکس ته رسېږي فوتوسنتز ورسره له فعالیته لوېږي .د رڼا د شدت نوره ډېرېدونکې اندازه د فوتوسنتز په چټکتیا اغېزه نه کوي . د فوتوسنتز د چټکتیا پایداره برخه د رڼا د اشباع  svetonasyscheniya  د برخې په نوم یادوي . که چېرې ضرورت شي چې د فوتوسنتز په درشل کې  پدې برخه  کې  د رڼا سرعت زیات کړې شي پکار نده چې د رڼا شدت بدل شي بلکه لازمه ده چې ځنې نور فکتورونه بدل کړای شي . د  دوبي  په یوه روښانه ورځ کې د ځمکې پر مخ د لمرد خورو شوو وړانګو شدت په ډېرو برخو کې 100000 لوکس ته رسېږي . نو په دې اساس د لمر خورې شوې وړانګې د ټولو نباتاتو د فوتوسنتېتیک فعالیت ( د سرو او بنفشو  فوتونو   انرژي ،  کوم چې د لید لوري د برخو سره په  مطابقت ده د دو چنده تفاوت په دلودو سره نور ټول فوتونونه  د دې برخې د فوتوسنتز د سر ته رسوو قابلیت لري )  د اشباع  لپاره بسنه کوي ، پرته له هغو چې په سیوري او ګڼو ځنکلونو کې را شنه کېږي.