د انګریزي استعمار او روسي امپراطوری په مقابل کي دامیرشیرعلي خان او سید جمال الدین افغاني دریځونه:درېیمه برخه – عبدالباري جهاني

ډوک آف ارګایل د افغانستان او په خاصه توګه د امیر شېرعليخان په مقابل کي د انګریز د حکومت او په تېره بیا د ګورنرجنراللارد لیټن د غیرعادلانه سلوک په باب لیکي: « زه اعتراف کوم چيدا جملې د احساساتو د څرګندولو پرته نه سم لیکلای. په دې جملوکي داسي خبري او اعمال قید سوی دي چي زموږ هیواد ته یېیوه نه هېرېدونکې رسوايي ور په برخه کړې ده. تاریخ د داسيزورورو پاچاهانو او حکومتونو له اعلامیو او اعلانونو څخه ډک دیچي غوښتل یې په دروغو او ناحقه پلمو د کمزورو هیوادونو حقوقپایمال کړي او پر هغوی باندي خپلي حملې ریښتوني او په حقهوښيي. زه ګومان نه کوم چي په دې ټولو اعلامیو کي به دونه دروغ،بې عدالتي او بېځایه تورونه پیدا کړل سي لکه د برتانیې حکومتچي د کابل پر امیر باندي ولګول.

زه دا خبره تکراروم چي موږ په افغانستان کي نه د روسیې او نه دکوم بل هیواد نفوذ زغملای سو او دا هم منم چي د برټانیې حکومتدا نه سوای زغملای چي د کابل امیر دي روسي هیات ته د ورتلواجازه ورکړي  او د برټانیې هیات دي خپلي خاوري ته پرې نهږدي. مګر د برټانیې حکومت باید دې حقیقت ته متوجه وي چي دروسانو هیات د دوی د اعمالو په نتیجه کي کابل ته راغی. د بليخوا، باید دې حقیقت ته هم توجه وکړي چي امیر شېرعلي د وایسراهیات نه رداوه بلکه ویل یې چي د برټانیې ل هیات سره د دهشخصي لیدنه به غلط فهمي لیري کړي. امیر فقط دونه غوښتل چيد برټانیې هیات باید د ده د افسرانو او خلکو په مخ کي پر دهباندي تحمیل نه سي. دوی په دې پوهېدل چي هغه د هند د حکومتله فیصلې څخه شکایت نه کاوه بلکه ده او د ده افسرانو ته یې دانګرېزانو د لاپو شاپو څخه ډکو لیکونو او پیغامونو څخه، چي حتید ده د زوی د ماتم په شپو کي یې هم ورته رالېږل، شکایت کاوه. دوی پوهېدل چي که په دنیا کي ریښتونی غم موجود وي هغه به دسردار عبدالله جان د مړیني له امله د امیرشېرعلي خان ماتم وي،چي تر ټولي دنیا ورباندي ګران وو او د ژوند ټول امیدونه یې پههغه پوري تړلي ول، خو د برټانوي هند حکومت لږترلږه د دغه لویغم سړېدلو ته هم حوصله ونه کړه، او پر امیر باندي یې په داسيحال کي فشار اچاوه چي هغه د خپل ګران زوی د ماتم پر کمبلهناست وو… زموږ حکومت په ختیځه اروپا کي بې عدالتی او ظلمونهکړي دي، مګر که په هند کي د هغه بې عدالتیو ته وګورو نو پهختیځه اروپا کي سوي بې عدالتی د شیخ او زاهد عملونه ورتهښکاري. زه په پوړه زړه دا پېش بیني کولای سم چي هغه وختراتلونکی دی چي هر انګرېز وګړی چي په پېښور کي د افغانستاند استازي په مقابل کي د لارډ لیټن جوابونه ولولي نو د شرم اوخجالت احساس به کوي »ibidص ص ۵۱۴-۵۱۶

د نولسمي پېړۍ په وروستیو لسیزو کي د انګلستان د پارلمان غړي،سیاستمدار او ژورنالیسټ هینري لابوچيLabouchere Henryدبرټانیې پر خارجي پالیسي باندي د تبصرې په ترڅ کي داسيجانانه اعتراف کړی دی چي په تاریخ کي په ثبتېدلو ارزي. هغهوايي« موږ بې له استثناء د نړۍ د تاریخ تر ټولو لوی داړه ماران اورهزنان یو. موږ تر نورو هیوادونو ځکه لا بدتر یو چي موږ منافقانهم یو؛ ځکه چي موږ هر وخت د خلکو شته منۍ لوټو او تل دا خبرهکوو چي دا عمل د خلکو د خیر ښې ګڼي لپاره کوو. Very Foreign Affairs P 137

د افغان او انګلیس دوهم جنګ، د لومړي جنګ په څېر، د همدغوداړه ماریو، لوټماریو او منافقتونو په سلسله کي یو غیر عادلانهتحمیل سوې جګړه وه. جنرال سټولیتوف افغانستان ته د انګریزيهیات د لېږل کېدلو د خبر د اورېدلو سره سم د افغانستان څخه ووت او لارډ لیتن پخپله لیکي چي په اروپا کي د سولي وروستۍموافقې زموږ لاسونه ازاد کړل او امیر نور نه سي کولای چي یاموږ ته ستونزي پېښي کړي او یا له روسیې څخه د مرستي طمعورته پیدا سي. دی وايي زه په دې عقیده یم چي که امیر زموږ سرهدښمني راواخلي یوه هفته په کابل کي ژوند نه سي کولای او پرهغه باندي د فشار اچولو لپاره تر اوسنیو شرایطو بل هیڅ وختمناسب فرصت لاسته نه وو راغلی. Lord Litton ص ۲۵۸

په زړه پوري خبره خو دا ده چي، د ځینو اسنادو له مخي، دروسیې مرکزي حکومت د افغانستان لپاره د جنرال سټولیتوفسفارت اصلا منظور کړی نه وو، او انګرېزانو ګواکي هسي خپلځانته خیالي بلا جوړه کړې وه. لارډ سالیزبوري لارډ اوډو رسل تهپه یوه لیک کي وايی چي دا سفارت لکه چي هسي افسانه وه. کونټ شووالوف چي په برلین کي وو د دغه سفارت په باره کي یېهیڅ خبره نه وه اورېدلې او له هغه څخه وروسته چي یې درې هفتېپه سینټ پیټرزبورګ کي تیري کړې هم په دې سفارت خبر نه وو. کله چي ویلباډ ته ولاړ هلته يې په ورځپاڼو کي د دغه سفارت په بابخبرونه ولوستل؛ سمدستي صدراعظم ګورچاکوف ته ورغی او لههغه څخه یې پوښتنه وکړه چي روسیې کابل ته رسمي هیات لېږلیدی؟ ګورچاکوف ورته وویل چي هیڅ اطلاع نه لري. Sykes . ص۱۰۹

افغانستان ته د جنرال ستولیتوف لېږل کېدل دومره مرموز او ضمنابې اهمیته وه چي حتی د روسیې خارجه وزیر ایم ډي ګیرس پهروسیه کي د برټانیې سفیر لارډ لوفټس د دې پوښتني په جواب کيچي آیا روسیې کابل ته کوم هیات لېږلی دی وویل چي نه دامپراطور حکومت او نه جنرال کوفمان دغه راز کوم هیات کابل تهاستولی دی. ibid ص ۱۰۷

یو نظر خو لا دادی چي جنرال ستولیتوف صرف غوښتل چي دبرټانوي هند او افغانستان ترمنځ بدبیني، چي پخپله د بحرانسرحد ته رسېدلې وه، نوره هم زیاته کړي. ځکه یې شېرعلي خان تهمشوره ورکړه، چي په داسي حال کي چي د روسانو هیات په کابلکي وي، د انګریزانو هیات ونه مني، ځکه چي روسیه او انګرېزان دیوه بل سخت دښمنان دي او دا په ډیپلوماټیک لحاظ ښه نه دی چيد دواړو دښمنو هیوادونو استازي په یوه وخت کي په کابل کی وي. کله چي د برټانوي هند او افغانستان تر منځ اړېکي ښه ترخه سوه،او خبره د بحران سرحد ته ورسېده نو سټولیټوف له کابل څخه ووت،ګواکي هغه ته وظیفه ورکړه سوې وه چي د افغانستان او برټانويهند اړېکي د جنګ حالت ته ورسوي. کله چي سټولیتوف پوه سوچي ماموریت یې بشپړ کړی دی نو  یو نا څاپه له کابل څخه ووت.   Afghanistan and British India ص ۱۹۱

که څه هم چي په افغانستان کي د انګرېزانو بری او پر هغه هیوادباندي د انګرېزانو د بشپړ تسلط زغمل د روسانو لپاره ګرانه خبرهوه، مګر روسان مجبور ول چي دا تریخ حقیقت ومنيو ځکه چي پههیڅ صورت یې نه غوښتل چي د انګریزانو سره د افغانستان پرسر مخامخ جګړې ته ودرېږي؛ او نه یې د دې لپاره پوځي قوتدرلود. ځکه نو د روسانو لپاره دا چنداني ګټوره خبره نه وه چي دامیرشېرعلي خان پرسر د انګریزانو سره مخالفت وکړي. پهانګلستان کي د روسانو سلیر کونټ شووالوف لارد سالیزبوري تهولیکل چي« کابل ته روسی هیات په داسي حالاتو کي استولسوی وو چي د برټانیې او روسیې ترمنځ اړېکي ډیر ترخه او خرابول. کله چي زموږ ترمنځ اړېکي بهتر سول، هیات مو بیرته راوایستی. په آینده کي به د افغانستان له حکومت سره اړېکي نهساتو. هغه کتاب ص ۱۹۴

خو وایسرا لارډ لیټن وچي ډبري ته سر نیولی وو. هغه لهافغانستان سره د جنګ کولو او د امیر شېرعلی خان د پرزولوفیصله کړې وه؛ او په دې يې ځان قانع کړی وو چي روسان غواړيد افغانستان د لاري پر هند باندي حمله وکړي نو په هره توګه چيکېږي باید په افغانستان کي د روسانو د نفوذ مخه ونیوله سي. لارډلیټن خارجه وزیر ته پېشنهاد وکړ چی « د امیر شېرعلي خان پهمقابل کي، زموږ لپاره، درې لاري موجودي  دي. لومړی خو دا چيهم وډارول سي او هم یو څه ورکړه سي او په دې توګه د روسانونفوذ د تل لپاره بې اثره کړه سي.

که دا ونه سي نو بیا له هغه سره ټولي مرستی او دوستانه اړېکيوشلول سي؛ د افغانستان پاچهي توټه ټوټه سي( چي زه فکر کومپه ډیره اسانی سره یې کولای سو) او د اوسني امیر پر ځایباندي داسی سړی کښېنوو چي زموږ دوست وي، زموږ ګټيوساتي او تر ډیره ځایه هر وخت موږ ته اړ وي.

که دا دواړه کاره ونه سي نو بیا زموږ د شمال لوېدیځ سرحد د ښهخوندي کولو لپاره باید  دافغانستان ډیره برخه اشغال سي. دا کارلکه څرنګه چي ځیني کسان یې ډیر ګران بولي هغومره ګران هم نهدی، خو زه وایم بهتره به دا وي چي  د لومړیو دوو کارونو څخه یووسي» Lord Lytton ص ۲۵۵

لارډ لیټن خارجه وزیر ته ولیکل چي« ستاسي د اجازې سره سم،زه پېشنهاد کوم چي کابل ته یو برټانوی هیات واستول سي. له هغهڅخه مخکي باید امیر ته یو پیغام ولېږل سي چي هیات پر لاريدی او باید چي امیر یې په داسي توګه هرکلی وکړي لکه د روسانود هیات هرکلی چي یې کړی وو. له هیات سره به یو لیک ورسره وياو امیر ته به د ټولو هغو تېریو یادونه کوي چي د دواړو هیوادونوترمنځ د اړېکو په ارتباط یې کړی دي او برتانیې سزا نه ده ورکړې.  هغه کتاب ص ۲۵۶

لارد لیټن لیکلی پیغام کابل ته واستاوه او لکه څرنګه چي انتظار یېایستل کېدی، امیرشېرعلي خان ته یې ډېر بیځایه اخطارونه ورکړيوه. امیر شېرعلی خان، د یوه مغرور افغان په حیث، د لارډ لیټنپټکې او، بې اجازې، د افغانستان خاوري ته د انګریزانو د استازولېږل کېدل نه سوای زغملای؛ ځکه یې نو د خیبر د درې په خوله کيخپل منصبدار فیض محمد خان ته امر وکړ چي هیڅ انګریز تهاجازه ورنه کړي چي د افغانستان خاوري ته ننوزي. فیض محمدخان هم د انګریزانو د استازي کیوناري سره ملګرو پوځیانو ته،چي وروسته به سرنیویل چمبرلین هم ورپسې وای، د افغانستانخاوري ته د ننوتلو اجازه ورنه کړه. لارډ لیټن د امیر شیرعلي خاندا حرکت د برټانیې امپراطوری ته  سپکاوی وباله او هغه ته یېاولټیماټوم ورکړ. لارډ لیټن امیر ته لیکلي وه چي د خپل دغه عمل لهکبله دي د برټانیې له امپراطوری څخه رسما بخښنه وغواړي. دبرتانیې حکومت ته دي اجازه ورکړي چي د افغانستان په خاورهکي دایمي استازي ولري او له هغو قبایلو سره دي غرض نه کويچي د برتانیې له هیات سره یې د لارښوونکو وظیفه درلودلې ده.

امیر شیرعلي خان د اولټیماټوم شرایط ونه منل، او په حقیقت کيانګریزانو چنداني وخت هم ورنه کړ او د دریو خواوو يې پر افغانستان باندي یرغل پیل کړ. امیر ته  وایسرا لیک د اکټوبر پریود ېرشمه ورسېدی او هغه ته یې د نومبر تر شلمي پوري وختورکړی وو. امیر د وایسرا د لیک جواب د نومبر پر نولسمه ورکړ اوهغه ته د نومبر پر یوویشتمه ورسېدی او داسي ښکاري چي دوایسرا ځیني غوښتني یې ورسره منلي هم وې، مګر مخکي له هغهچي د امیر ایلچي پېښور ته ورسېږي، وایسرا ځکه پر افغانستانباندي د حملې امر ورکړ چي د ده په نزد د اولتیماتوم وخت یوه ورځتېر سوی وو. 

وایسرا پر افغانستان باندي د یرغل لپاره په هند کي تر ټولو تکړه اولایق جنرالان انتخاب کړل. لومړي ستون، د تورن جنرال رابرټس پهمشری د پیواړ کوتل او شترګردن د کوتل له لاري د کابل پر لورحرکت وکړ. دوهم ستون د ډګرجنرال ایس جې براون تر قوماندېلاندي، چي په درنو توپونو او وسلو سمبال وو، علی مسجد اشغالکړ او د جلال اباد پر لور یې حرکت پیل کړ. دریم ستون د ډګرجنرال ډانلډ سټیوارټ تر قوماندي لاندي د کوټي د لاري د کندهارپر لور حرکت وکړ. انګرېز مورخ ایچ جي کین لیکي چي د قواوو لهترکیب او وسلو د زیاتوالي څخه ښکارېده چي وایسرا په کابل کيد انګرېز استازي د نصبولو تر څنګ نور خیالونه او پلانونه لري. History of India Vol 2 ص ص ۲۹۴-۲۹۵

نوموړی مورخ لیکي چي له بده مرغه اکثر هغه لیکونه چي په هغهوخت او یا د پوځي عملیاتو په ترڅ کي د دولتي مقاماتو ترمنځتبادله سوي او یوه بل ته لېږل سوي دي له منځه وړل سوي دي. دیوايی که هغه لیکونه موجود وای نو موږ به د هغو پېښو په باب دقیقاو هر اړخیز قضاوت کولای سوای، خو اوس مجبور یو چي پهموجودو لیکونو او اطلاعاتو قناعت وکړو. هغه کتاب ص ۲۹۷

په هر صورت، امیرشېرعلي خان د تزار څخه د مرستي اخیستلولپاره د پیټرزبورګ په نیت د مزار شریف خواته روان سو ؛سردارمحمدیعقوب خان يې له بنده خوشي کړ او قدرت یې ور وسپاره. دانګرېزانو استازی سر لویس کیوناري د ۱۸۷۹ کال د جولای پرڅلېرویشتمه کابل ته ورسېدی. د هغه ډیرشان داره هرکلی وسو،مګر ایله شپږ هفتې یې تېري کړي وي چي په کابل کي د سپټمبرپر دریمه د انګرېزانو پر ضد عمومي پاڅون پیل سو او کیوناري یېد خپلو ټولو ورسره ملګرو سره وواژه او د هغه کور او مرکز یېوسوځاوه.

د روسانو لوبه او ښکاره نامردي:

امیرشېرعلي خان د خپل قدرت د لومړیو شپو ورځو څخه انګریزانوته بدبین وو او د هغوی څخه یې د نفرت تر سرحد پوري بد راتلل؛او دا نفرت یې تر مرګه وساتی. هغه، د یوه هوښیار امیر په حیث، دانګریزانو په زور هم خبروو او د هغوی سره یې د مخامخ کېدلوڅخه ځان ژغوره. هغه، د افغانستان د اوسني جغرافیايي موقعیتپه څېر، د شمال، لوېدیځ او ختیځ له لوري رقیبو او حتی دښمنوهیوادونو محاصره کړی وو. لوېدیځ لوري ته اېران د سیستان،هرات او بادغیس د لاندي کولو او د اېران په خاوره پوري د موښلولوخوبونه لیدل؛ چي هر شهزاده او سردار به یاغي یا مرور سو داېران حکومت د خپلو شومو مقاصدو لپاره پناه ورکوله او د راتلونکواحتمالي دسیسو لپاره یې تنخوا ورته مقرروله. ختیځ لوري ته دبرټانوي هند حکومت پروت وو چي د خپلو ستراتيژیکو مقاصدولپاره یې هر وخت افغانستان قرباني کاوه. شمال ته د روسیېامپراطوری پرله پسې د مسلمانانو ښارونه او ملکونه لاندي کول اوګام په ګام د افغانستان پر لور را نیژدې کیدله. امیر لکه د ژبيپسته غوښه د دوه دېرشو غاښونو په منځ کي ګوزاره کوله.

په دغو حساسو او سختو شرایطو کي، چي امیر د سختو، داخلياو خارجي، ستونزو سره مخامخ وو، هغه ته، د کال ۱۸۷۰ د اپریلپر یوولسمه، د روسي ترکستان د ګورنرجنرال وان کوفمان لیک راورسیدی. 

امیرشېرعلي دې لیک یو څه وارخطا کړ او د لیک په دلیل پوه نه سو،نو هغه لیک یې کټ مټ وایسرالار مایو ته واستاوه. که څه هم چيامیر شېرعلي خان د ټولو لیکونو متنونه په کابل کي د انګریزانواستازي نواب عطامحمدخان ته ښکاره کول او هغه به کټ مټکلکتې ته لېږل، خو انګریزانو څو کاله وروسته، دهغو لیکونو په پلمه،پر افغانستان باندي غیرعادلانه یرغل وکړ، که څه هم چي دانګریزانو اولویو قدرتونو په سیاسي قاموس کي هغه یرغل عینعدالت، او یا لږترلږه بد کار نه، وو.

د ۱۸۷۸ کال د جولای د میاشتي په پای کي د روسي ترکستان دګورنر جنرال وان کوفمان استازی جنرال ستولیتوف د ورسره هیاتسره کابل ته ورسیدی.دا چي د روسیې صدراعظم او خارجه وزیروروسته د دې هیات پر اهیمت او رسمیت باندي منکر دي هغه بلهخبره ده خو د محمودطرزي له خاطراتو څخه، چي د هیات هرکلییې په خپلو سترګو لیدلی دی، ښکاري چي د کابل حکومت یېدروند استقبال کړی دی او د کابل خلک، که هرکلي ته راوتلي نه وه،نو ډیر زیات شمېر وګړي تماشې ته ولاړ ول. عسکري موزیکونهږغېدل او د روسانو استازی د امیرشېرعلي خان له ورور سردارنیکمحمد خان او قاضي قادرسره، چي دواړه د هغه د استقبال دمراسمو مسولین ول، پر یوه پیل باندي سپاره ول.  د دوی په لویفیل پسې، دوه درې نور پیلان روان ول او پر هغو باندي سرداراناو عالي رتبه مقامات سپاره ول او په خورا جم و جوش د بالاحصارخواته ولاړل. خاطرات محمود طرزي ص ص ۷۲-۷۳

کابل ته د روسي هیات د رسېدلو سره سم، په هغه شپه جنرالستولیتوف ته د جنرال کوفمان ټلګرام ورسیدی او هغه ته یې لیکليوه چي د افغانستان له مقاماتو سره هیڅ ډول تړون لاسلیک نه کړياو هیڅ ډول ژمني ورسره ونه کړي. البته جنرال ستولیتوف دامیرشېرعلي خان سره یو، نه چنداني مهم، تړون لاسلیک کړ. جنرال ستولیتوف سمدستي د تاشکند پر لور حرکت وکړ؛ جنرالراسګونوف، ډاکټر یاورسکي او څو تنه نور روسان یې، چي د هیڅډول قرارداد د لاسلیک کولو صلاحیت یې نه درلود، په کابل کيپرېښودل.

د دې خبري علت د برلین موافقتنامه وه چي د برلین د کنفرانس پهپای کي تر لاسه سوې وه. جنرال ستولیتوف د برلین د کنفرانس پهجریان کي له تاشکند څخه حرکت کړی وو او د کنفرانس د پای تهرسېدلو په وخت کي په لاره کي وو؛ ځکه نو د نتیجې څخه بې خبرهپاته سوی وو. په هغه کنفرانس کي، چي انګلستان، جرمني اوپروس، اطریش او هنګري، فرانسې، روسیې او عثماني ترکیېبرخه پکښي درلوده، او د جون له دیارلسمي څخه د جولای تردیارلسمي پوري روان وو، په اروپا کي پر ډیرو جنجالي موضوعاتوباندي موافقې سوي وې او، د نورو موافقو ترڅنګ، روسيې دا منلېوه چي افغانستان به د برټانیې د نفوذ د ساحې په حیث پېژني اود هغه هیواد په چارو کي به هیڅ ډول مداخله نه کوي.

امیرشېرعلي خان تر پایه تاشکند ته د جنرال ستولیتوف د دېناڅاپي ستنېدلو په علت پوه نه سو او ترمرګه یې د انګریزانو پهمقابل کي د روسانو د پوځي او مالي مرستي انتظار و ایستی. پهکابل کي د روسيې د باقي پاته هیات غړي، چي جنرال راسګونوفیې مشري کوله، لاس تر زني ناست ول. هغوی نه پوهېدل چي څهوکړي او د امیر یوه سوال ته یې هم جواب نه سو ویلای. جنرالستولیتوف په داسي تلوار له کابل څخه تللی وو چي ورسره روسیيهیات ته یې هم هیڅ نه وه ویلي. او جنرال راسګونوف په دې نه ووخبر چي ستولیتوف امیر ته څه ویلي او څه یې نه دي ویلي. راسګونوف بالاخره امیر شېرعلی خان ته مشوره ورکړه چی پخپلهتزار ته یو لیک ولېږي او د مرستي غوښتنه ورڅخه وکړي. داکتریاورسکي  دوهم جلد ص ۱۷-۱۸

امیر هم تزار ته لیک واستاوه او له هغه څخه یې د عاجلي مرستيغوښتنه وکړه او دغه راز یې جنرال کوفمان ته هم یو لیک واستاه اوله هغه څخه یې وغوښتل چي تزار ته هغه مرستي چي لهافغانستان سره یې ژمنه سوې ده ور په زړه کړي. په دغو ورځو کيوزیر شاه محمد خان ته د جنرال ستولیټوف یو لیک را ورسېدی چيډاکټر یاورسکي وايی په فارسي ژبه لیکل سوی وو؛ پر املایی اوانشايي غلطیو برسېره دومره مبهم لیکل سوی وو چي نه یې دسفارت غړي او نه افغانان په مفهوم پوهېدل. هغه کتاب ص ۱۸-۱۹

جنرال سټولیټوف په هغه لیک کي ، چي په ریشتیا سره هم بېمفهومه او هم له ډیپلوماټیک ارزښته خالي وو، ویلي وه چي« … زموږ امپراطور به له امیر او له افغانستان سره هغه څه چي لازمبولي وکړي. البته تا به زما هغه خبره نه وي هېره کړې چي ویل ميپاچهی داسي ده لکه د یوه هیواد غرونه، وادي ګاني او سیندونه. څوک چي پر یوه لوی غره ناست وي تول شیان ویني. د خدای پهزور، په نړۍ کي زموږ د امپراطور سیال نسته. خدای دي اوږد عمرورکړي. ځکه نو تاسي باید زموږ د حکومت مشورې ومنی. زهریشتیا درته وایم چي زموږ حکومت لکه مار داسي هوښیار دی اولکه کوتره داسي بې آزاره دی.  ډیر داسي شیان دي چي تاسي نهپه پوهېږی او زموږ حکومت په پوهېږي. داسي ډیر پېښېږي چي یوکار په لومړي سر کي ښه نه ښکاري خو وروسته بیا ښه نتیجهورکړي. نو زما مهربانه دوسته! زه تاته اطلاع درکوم چي ستاسي دمشهور مذهب دښمن غواړي چي د ترکیې د سلطان د لاريستاسي سره سوله وکړي. ځکه نو تاسي باید خپلو هغو وروڼو تهچي د سیند پر هغه بله غاړه ژوند کوي وګوری. که خدای پر حرکتراوستل او د جنګ توري یې را واخیستلې نو یالله بسم الله، کنه نوتاسي باید، د مار په څېر، په ښکاره سوله وکړی  او په پټه د جنګلپاره تیاری وکړی؛ او کله چي خدای امر درته وکړي نو خپل نیتڅر ګند کړی. دا به ستاسي په خیر وي چي ستاسي د دښمناستازی غواړي ستاسي خاوري ته درسي، خو په دې شرط چيتاسي د دښمن هیواد ته داسي لایق استازی ور ولېږی چي د مارپه شاني ژبه ولري او غولونکي او له شیطانته ډکي خبري یې زدهوي، او په خپلو خوږو کلماتو دښمن هک پک کړي او هغه دې تهوهڅوي چي د جنګ کولو څخه لاس واخلي…» Forty One Years ص ۵۵۷-۵۵۸

لارډ لیټن او انګریزی حکومت د برلین په موافقتنامه او له افغانستانڅخه د روسي هیات د رییس جنرال ستولیتوف د بې نتیجېستنېدلو په موضوع ښه خبر وه خو څرنګه چي د انګلستان کابینېد شېرعلي خان د پرزولو او د افغانستان د خاوري او ښارونو داشغالولو فیصله کړې وه، او د یوه آسیایی هیواد د پاچا را پرزولاو له هغه سره ، پرته له هیڅ دلیل څخه، د جنګ اعلانول او د هغه دهیواد تباه کول قانوني، مشروع او له هره اړخه روا عمل وو، نو پهپالیسي کي یې هیڅ ډول تغیر رانه غی. وایسرا لارډ لیټن د روسیېهیات له ستنېدلو څخه څه باندي یوه میاشت وروسته ولیکل چي « نه له افغانستان څخه د روسي هیات وتل او نه د روسیې د حکومتله خوا اطمینانونه دا حقیقت پټولای سي چي په کابل کي د روسیېد هیات ډیر تود هرکلی سوی دی، په داسي حال کي چي زموږهیات ته کابل ته د ورتللو اجازه ورکړه سوې نه ده؛ او د روسيېافسرانو ته دا فرصت برابر سوی وو چي امیر پر موږ باندي بېاعتماده، او د روسیې په قدرت باوري کړي او داسي امیدونه ورتهپیدا کړي چي زموږ په مقابل کي به مرستي ورسره کوي» Lord Litton ص ۲۶۲

ډاکټر یاورسکي لیکي« جنرال ستولیټوف له کابل څخه د روانېدلو پهوخت کي امیر شېرعلي خان ته اطمیان ورکړی وو چي له روسیېڅخه د دیرشو زرو عسکرو سره را ستنېږي. امیرشېرعلي خان، چيجنرال ستولیټوف یې د روسیې په څېر یوه لوی هیواد سفیر باله، دهغه په خبرو باور وکړ او د هغه په مشوره یې د انګرېزانو سفیر تهاجازه ورنه کړه چي کابل ته داخل سي. که زموږ وزیر مختار د هغهلیک او د ګورنرجنرال له اعتماد نامې سره هغه خوش باوره امیر تهورغلی نه وای نو دغه ناولی جنګ به، چي موږ یې شاهدان یو،هیڅکله نه وای پېښ سوی» یاورسکي دوهم جلد ص ۷

په داسي شرایطو کي چي انګلیسانو امیر شیرعلی خان ته پرلهپسې اخطارونه ورکول او د اولتیماتوم وخت پوره سوی وو، او امیرد روسانو څخه د مرستي په انتظار ناست وو، جنرال کوفمان امیرشېرعلي خان ته ولیکل چي انګلیسان غواړي له افغانستان سرهدوستانه اړېکي ولري؛ د ده مشوره به هغه ته دا وي چي د هغویشرایط ورسره قبول کړي او دوستانه اړېکي ورسره وساتي، ځکهچي هغوی ژمنه کړې ده چي د افغانستان پر خاوره به یرغل نهکوي. جنرال کوفمان افغانستان ته د پوځیانو د لېږلو څخه معذرتغوښتی وو او دا یې لا هم ویلي وه چي د وسلو منظوري نه ده ورتهراغلې. جنرال کوفمان په لیک کي دا هم لیکلي وه چي خپل زویسردار محمد یعقوب خان له بنده خوشي کړي او هغه دوستانهاړېکي چي سردار یې له انګرېزانو سره ټینګوي په نېک نظر ومني. یاورسکي ص ۱۹

د ډسامبر پر پنځه ویشتمه امیرشیرعلي خان ته د جنرال کوفمان یولیک را ورسېدی او په هغه کی یې بیا هم لیکلي وه چي «امپراطورد برټانیې حکومت په دې قانع کړی دی چي د افغانستان دخپلواکی احترام به کوي. د انګریزانو وزیرانو په دې برخه کي ژمنهکړې ده او زه ستا څخه په جدي توګه هیله کوم چي د خپلي خاوريڅخه ونه وزې. تر ممکنه حده کوښښ وکړه چي خپلي ګټي وساتېاو خپلواکي له لاسه ورنه کړې. اوس حاضر د انګریزانو سره جوړهوکه. که ته نه غواړې چي په اوسنیو شرایطو کي کابل ته ولاړ سېنو خپل زوی محمد یعقوب خان ته ولیکه چي ستا له هدایت سره سمد انګلیسیانو سره روغه جوړه وکړي. د افغانستان څخه په اوسنیوشرایطو کي مه وزه، ځکه چي دا کار ستا په ګټه نه دی. زما خبريله حقیقته خالي نه دي، ځکه چي که ته روسیې ته راسې نو د ځانلپاره به وضع تر دې هم خرابه کړې»  Forty One Years ص۵۵۸ 

نور بیا..