په افغا نستا ن کښي د قا نون د واکمنۍ د ټينګيدو دپاره…
د افغان کراديچا نو محا کمه اړينه ده
په افغا نستا ن کي د قا نون د واکمنی د ټينګيدو لپا ره د افغان کراديچا نو محا کمه اړينه ده
ټولي هغه ټولني چي له نا ورینونواو ديکتا توري نظا مو نو ولسو اکۍ ته ور داخلي شي د خپلو راتلو نکیو لپاره د بیا رغا وني ،سیاسي نظام او اقتصا دي پر مختګ تر څنګ د نا ورین د وخت له جنګي مجر ما نو سره د معا ملي لپا ره تګلاري هم جوړوي.له نا ورین او دیکتا تو ري نظا مو نو له ورکیدو وروسته نوي حکو متونه چي دتير وخت له جنګي مجر ما نو سره د چلند کو لو لپار ه د عد الت کو مه پر وسه عملي کوي د ا نتقا لي عدا لت د پروسي په نو م يا دیږي.
د انتقالي عد الت په پروسه کي رښتيا موندل، د قر بانیا نو او د هغوي له کو رنيو بخښنه غو ښتل، مجر ما ن له دندو ګوښه کول، د قربانيا نو په نو مونو څلي جو ړول اود هغوی ورځي لمانځل،قربانیانو ته دهغوی دغصب شويو ما لونواوحقونوپه بدل کي مالي عوض ورکول اومجرمان محا کمه کو ل شا مل دي.د انتقالی عدالت دغه مرحلي دجرم ډول ته په کتلو سره پلي کيږي، که جرم وړوکی وي کيدای شي د بخښني په غو ښتلو اويا د قربانيا نو کو رنيو ته په عو ض ورکولو ستو نزه حل شي خو که جرم غټ وي بیا مجرم محا کمه کيږي.مجر ما ن له دندو ګوښه کول د انتقا لي عدا لت تر ټو لو اسا نه مرحله ګڼل کيږي.د قربانيا نو په نو مو نو څلي جو ړول او يا د هغوی ورځي لمانځل قر با نيانو ته په ما نوي ارزښت قايليد ل دي.
جنګ ځپلي هيو ادونه ډير وختونه د سياسي خنډونواويا هم د اقتصادي تنګسیاوو له امله خپل جنګي مجرما ن نشي محا کمه کولای.پدغه ډول شرايطو کي هيوا دونه له نړيوالي ټولني دخپلو جنګي مجر ما نو د محا کمه کولو لپا ره دنړيو الي جنګي محکمي د جو ړوني غوښتنه کوي.د جنګي مجر مانولپا ره د محکمي دجو ړولو لپاره تر بل هر څه د دوه اسا سي شر طونو موجوديت اړين دی.لومړی شر ط دهیو اد په داخل کي د مجر ما نو د محا کمي لپا ره دسيا سي ارادي موجودیت او دويم شرط پدغه اړه د نړيو الي ټولني دلچسپی ده. دارفور لپار ه جو ړه شوي محکمه ددغه ډول محکمو يوه بیلګه ده.
ددغه محکمي یوه بله بيلګه د پخوانی يوګوسلا ويا لپا ره جوړه شوي ځا نګړي محکمه
International Criminal Tribunal for the Former Yogosulavi
ده.دا محکمه لودیځي نړۍ په فشا رپه نويمه لسيزه کي په بوسنيا کي د مسلما نا نو د عا م وژني په تو ر د صربي مشر انو د محا کمي لپا ره د نړيو الي ټو لني لخو ا جو ړه شوی وه.د محکمي د پريکړي پر اساس د صر با نو يو مشر ميلا سوویچ په ٢٠٠٠ کال کي و نيول شوچي وروسته يي دمحاکمي پر مها ل په زندا ان کي سا ه ورکړه.محکمي د صر با نو د دوه نو رو مشر انو ردوان کراديچ او د هغه د پوځي قو ما ندان ردکو میلادیچ د نيو لو پريکړه هم کړي وه.دواړه صربي مشرا ن له هماغي ورځي راهيسي د تعقيب لا ندي وو.
ردوان کراديچ چي د ٧٥٠٠ او ٨٠٠٠ تر مينځ مسلما نا نو په ټول وژنه تورن دي، همدا څو ورځي وړاندي د صربستا ن د حکو مت لخوا ونيول شو او نړيوالي ټو لني ته په هګ کي د محا کمي لپاروسپا رل شو.ر رد کو ميلاديچ لا تر اوسه هم پټ دی ، که ونيول شي شاید د کراديچ له برخليلک سره مخامخ شي. د پخو انۍ یوګو سلاویا لپاره جوړه شوي جنګي محکمه ځکه تر يوه بريده کا میا به ده چي له یوي خوا لویديځه نړی ددغه محکمي تر شا ولاړه ده او له بلي خواپخپله صر بان د اروپايي ټولني د غړيتو ب د تر لاسه کو لو لپا ره اړ وو چي له محکمي سره مر سته وکړي.متا سفانه زموږ په هيواد کي که له يوي خوا نړيواله ټو لنه د جنګي مجر ما نو په محا کمه کو لو کي کو مه ځا نګړي علا قه نلري له بلي خو ا په افغا نستا ن کي پدغه اړه سيا سي اراده هم شتون نلري.د بو ن په لوظنا مه کي پدغه اړه يو اځي دو مر ه ویل شوي چي نوی حکو مت به د جګړي د مهال د بشر د حقو نو د تير یو پلټني کوي. خو پدي اړه د کو م ځا نګړي ار ګا ن او تګلاري يا دو نه نده شوې.د ملګرو ملتو نو اداري او د بشر د حقو نو نړيوالو ادارو تر دي دمه يواځي د راپو رونو پر خپرولو تکیه کړي او بس.د بشر د حقو نو د څا ر نیو یا ر ک ميشته اداري په را پو رونو کي د ډیرو هغه اشخا صو نومونه د جنګي مجرما نو په تو ګه يادشوي چي د کا بل په اوسنۍ اداره کي پر لو ړو پوستونو كي کا ر کوي او يا هم د پا رلما ن غړیتو ب لري.
په ٢٠٠٥ کا ل کي د بشر د حقو نو د څا ر همدي اداري له ولسمشرکرزي نه د هغه د دويم مرستيا ل کر يم خليلي او د جنرال دوستم له د ندو نه د ګوښه کولو غوښتنه کړی وه.اګر چي ولسمشر کرزي په همدغه کا ل کي دانتقا لي عدا لت د پروژي او تر٢٠٠٩ کا ل پوري په افغانستان کي د بشر د حقو نو دحا لاتو دپر مختګ لپاره د يو جا مع پلان دپلي کولو ژمنه کړي، خو لا تر اوسه يي کوم عملي اقدا م ندی کړی.د افغا نستا ن د بشر د حقو نو خپلو اک کميسون چي د انتقا لي عدا لت يوه څا نګه لري هم پدي اړه کوم جدي اقدا م ندی کړی.دوى يواځي او يو اځي په مرکز او ولايا تو کي پر روزنيزو ورکشاپونو بسنه کړي .
له بل خوا ځيني اشخا ص د بشر د حقو نو پر خپلو اک کمیسون هم نيوکي کوي او وايي چي د کميسون چا رواکي د خپلو پخو انیو او اوسنيو سيا سي تړاونو پر بنسټ د يو شمير نو رو اشخاصو پر خلا ف دسيسي جوړوي.دوی په ځا نګړي ډول د کميسون پر مشري اغلي سیما سمر تو ر لګوي چي بېطر فه نده.
که له يوي خوا په افغا نستا ن کي د جنګي مجرما نو د محا کمي په اړه سیاسي اراده شتو ن نلري او نړيو اله ټو لنه هم دمګړۍ په دغه اړه کو مه دلچسپي نلري ، له بل اړ خه د افغانانو بد بختي دا ده چي کرا دیچا ن يي هم له صربي کراديچه يوه لیشت پو رته دي.صربي کرا ديچ د مسلما نا نو له وژلو وروسته سیا ست ته شا کړه او خپلي پخوانی دندي ته يي مخه کړه.په يو کلینيک کي په بدل نوم د ډاکټر په تو ګه يي دنده پيل کړه او خپلي دندي ته ېي تر هغي دوام ورکړ چي څو ورځي دمخه د صربيا د امنيتي ځو اکو نو لخوا ونيول شو او نړيو الو ته د محا کمي لپا ره حو اله شو.افغا ني صر با ن لا تر اوسه د اولس پر څټونو سپا ره دي اوخدايزده چي تر څو به د ملت په سرو او سپينو کي لوبي کوي.
کله چي زموږ کراديچا ن دخپلو جنګي جرمو نو په هکله غږيږي، ددي پر ځای چي پخپلو جر مو نو منکر شي، ډیر په تیرو ستر ګو د خپلي دفا ع لپا ره وايي چي جها د يي کړی .یاني جها د يي کړی نو ځکه ددي جواز يي در لود چي پر خپل ولس را کټو نه وواروي.داسي څو ک نشته چي دوی ته ووايي چي جهاد عا م اولس کړی دوی يي کوچ خو ړلي. دويم دا چي کله اولس ددوی د محا کمي غوښتنه کوي،خلک دوي که په خطا کي د شورويا نو طر ف ته کوم ډز کړی وی دهغي په بد ل کي محا کمه کول نه غواړي،بلکي اولس د هغو ړا ندو ميزايلو حسا ب کتا ب غواړی چي ددوی پري وارولي.دريم داچي جهاد يو ه سپيڅلي فریضه ده او هرګز چا ته ددي جواز نه ورکوي چي له جها د وروسته بيا پر خپلو میزا يل وواروي او کورونه يي و ران کړي.
دوی پخپلو کړنو دومره ډاډه دي چي په هغه لومړی ورځ چي په بون کي د نوي حکومت د جو ړولو لپار ه جرګه شول، د دوی هڅه دا وه چي په لوظنا مه کي د ځا ن لپا ره دبخښني یو ما ده ور ځای کړي.دغه هڅه يي يوڅه نا کام شوه ، وروسته يي بیا د پا رلما ن له لاري ځا ن ته د بخښني يو نيمګړی قا نو ن پا س کړو. مجر م پخپله قاضي هم پخپله او…!!!
په افغا نستا ن کي د بشر پر حقو نود تېري تا ریخ دومره اوږد او زړه بو ګنو نکی دي چي د نړۍ په کچه سا ری نلري.دثور له کو دتا پيل او لا تر اوسه هم جر يا ن لري.د خلکو پر حقو نو دومره پرا خه تيري شوي چي د انتقا لي عدا لت له هغه انتها ياني د مجرما نو له محا کمي بايد پيل وشي.دومره ظلمونه شوي چي د قر با نيا نو او دهغوی له کور نيو د بخښني غو ښتلو او يا د هغوی په نو مو نو د څليو د جو ړو لو او د هغوی دورځو د لما نځلوشايد ډيري کمي موقعي پبداشي.
د يوي متمدني ټولني په توګه افغا نستا ن نشي کولای چي تير وخت ته شا کړي.د يو مصون را تلونکی او قر بانیا نو او د هغوي قر با نيو ته د ارزښت د قايليدو لپار ه اړينه ده چي انتقالي عدالت څو مره زر چي کيداي شی پلي شي.په افغا نستان کي د انتقالی عدالت پلي کېد ل لاندي پايلي له ځان سره درلودی شي.
– د انتقالي عدالت پلي کېدل په را تلونکي کي د اولس د بشري حقونو د خو نديتوب تضمين کوي.که مجر ما ن محا کمه شي، پخپله مجر مان او نور خلک به په را تلونکي کي د جرمونو کولو جراء ت نکوي.زموږ دين په همدغه ټکي ټينګار کوي.قران وايي:
ولکم في القصاص حيو ة. ياني که مسلما نا ن په ټو لنه کي له سولي ډک ژو ند غواړي، د ټو لني مجر ما ن با يد محا کمه کړي.د دغه قراني ايت نه ښکا ري چي د مجر ما نو محا کمه په ټو لنه کي د خوندي ژوند تضمين کوي.انسا ني تجر به هم ښيي چي په کو مو ټو لنو کي چي مجر ما ن محا کمه کيږي، هلته خلک خوندي ژوند تيروي .د لاطيني امر يکا په هغو هیوا دونوکي چي جنګي مجرمان محا کمه شوي، هلته د بشر د حقو نو د بهترۍ ګرا ف پورته تللی.چيرته چي ډير مجر مان محاکمه شوي هلته دغه ګراف په هماغه اندازه پورته تللی او چيرته چي د بشر د حقو نوکم مجر ما ن محا کمه شوي، هلته دغه ګرا ف په هما غه اندازه کم پورته تللی.د لاطيني امريکا د څوار لسو هيوا دونو تجربي په ډا ګه کوي چي د ځينو خلکو دا انديښني چي د جنګسالارانو محا کمي به د نا ورین ځپلو ټولنو حالات لاپسي خراب کړي بیځایه دي.
– د انتقالي عدا لت د پروسي په پيا ده کو لوسره به په هيواد کي قا نونمندي را مينځ ته شي.که جنګي مجر مان محاکمه شي، بيا به څو ک د کرزي د دفتر په ٢٠٠ متری کي د خپل سياسی مخا لف پر کور په رڼا ورځ د يرغل، د هغه او د کورنۍ د بيګنا ه کوچنيا نو د برمته کو لو جراء ت به نکوي. په زورورو د قا نو ن تطبيق نورور زورورو او ټو ل اولس ته يو ډول خبر داری دی چي که څو ک سر غړو نه کوي، د پوښتني ځای شته .او د غو ږو نو تا واولو به نه خلاصيږي.
دريمه ښيګڼه يي د بيا رغا وني د چا رو چټکېدل دي.دوي د خپلي وا کمنۍ لاندي سيمو کي اوس هم د منطق پر ځای د ټوپک په خو له خبري کوي. که د بیا رغا وني په پروژو کي ورته قلنګ ورنکړل شي، په وړاندي يي ډول ډول خنډو نه را ولاړوي. او په ځينو سيمو کي خو هم دا دوی دي چي دنا دولتي موسسو پر موټرو بريدونه کوي او کا رکونکي يي ورته وژنې. د دي بيلګي په فا ريا ب او يو شمير نو رو ولا يتو نو کي پر نا دولتي موسسو هغه بريدو نه دي چي هیچا يي مسووليت پر غا ړه ندی اخيستی.
د انتقالي عدا لت د پلي کېدو بله ښيګڼه دا ده چي پدغه کا رسره به په هيوادکي د میشتو بيلا بيلو تو کمونو تر مینځ وا ټن را کم شي.اوس هر جنګسالار د خپل ځا ن د بقا لپا ره ځا ن د خپل اړونده توکم د حقونو مدافع ښيي او د زر او زور له لاري پر خپلو خلکو مشري کوي.د ا پداسي حال کي ده چي له هر جنګسالار نه يي پخپله خپل توکم تر پوزي رارسیدلی،خو د مجبوري ورځي يي تر شا ولاړدي.که نو موړي جنګسالار د بل تو کم پر خلا ف کوم زور زياتی کړی وي. دغه ظلمو نه د جنګسالار ټول توکم ته منسوبيږي او ټول توکم ګرم ګڼل کيږي.که جنګسالار محاکمه شي، نور توکمونه به داسي فکر وکړي چي د دوی پر خلا ف د تيرو ظلمونو مسوول ټول توکم نه، بلکي يواځي دغه جنګسالار دی.
د جنيوا د ١٩۴٩د بشر د حقونو کنوانسیو ن پر ټولو دولتو نو غږ کوي چي جنګي مجر مان بايد د محا کمي لپا ره د قا نون منګولو ته وسپا ري.افغا نستا ن د نړیوالي ټو لني د يو غړي او د بشر د حقو نو د کنو انسيونو د لاسليک کونکي په توګه اړ دی چي دغه کنوانسيونو نه په عمل کي پیا ده کړي.با وري يم چي د کرا دیچ له نيو لو په خبريدو به زمو ږ دوی هم يوبل ته زنګو نه وهلي وي ځکه دوی پوهيږي چي د پا ر لما ن د بخښني قا نو ن دوی له محا کمي نشي ژغو رلی. د نړيوالو قوانينو له مخي د پا رلما ن او حکو متونو له اړخه جنګي مجرمانو ته دغه ډول بخښني د منلو وړندي .