ليك: انډريو اېس. ټېنېنبم ژباړه: عمر منصور انصاري

پخوا ډېرى كمپيوټرونه ځانو لاړى ځغلېدل،او ډېى چليز غونډالونه پر يواځې يو بهيرګر د ځغلا ليدنې لپاره اوډل شوي وو. دغه حالت په چټكۍ پر هر هغه،چې كمپيوټره پكې سره شبكه كېږي او شنلى چليز غونډالونه(distribution) لاارنه ښتاكوي. دغه ليكنه د نويو وګړو لپاره غير عادي ده. پدې كې شفلي چليزنونډالونو ته هومزو پاملرنه شوې چې دوديزيو (CPU)چليز كونډالونو ته شوده.

نيوليک
پېژندنه
له سافټوير پرته يې كمپيوټر اصلديو بې كاره فلزي دبره دي . د خپل ساټوير په مټ يو كمپيوټر خوندي كولاى. بهيرولاى او خبرتياوې بياراخعيتلاى شي په خطى نسخو كۍ نياسمۍ موندلاى. چې خپل ساتنه وكړاي شي. په خچن ډول دكمپيوټر ساټيويرپه ډوه ډولونو وېشل كېدرى شي: غونډاليز پروګرامونه (system programs) ،چې پخپله د كمپيوټر چلښت اداره كوي،او كړنز پورګرامونه،چې د خپلو كارنو ربړې حلوي. د ټولو غونډاليزو پروګرامونو تر ټولو بنسټيز هغه چليز غونډال (operating system) دى،چې د كمپيوټر ټولې سرچينې څار او يو بنسټ په لاس وركوي،چې كړنيز پروګرامونه يې په مټ ليكل كېداى شي.

يو عصري كمپيوټري غونډال (computer system) له يو يا ډېرو بهيرګرو،يو څه اصلي حافظې،ساعتونو(clocks) ,(terminals) , disks شبكه يي مخيالو (networ mterfaces) او نورو راكړيزو او وركړيزو وسيلو جوړوي. ټولټال،يو پېچلې غونډال داسې پروګرامونه ليكل،چې ددې ټولو توكيو اوسيلو ليكه ساتي اوپه سمه توګه يې كاروى،، يو خورا ګران كار دى.

كه هر مخكښساز(programmer) پر دې سرخوږولاى،چېdisk چلنۍ څنګه كار كوي او پر درځنونو نورو شيانو،چې د يو disk block دلوستنې پر مهال نامسېږي،نو دا ناشونې نه وه، چې هېڅ پروګرام به له سره ليكل شوى نواى.

ډېر كلونه وړاندې دا خورا روښانه شوه،چې داسې يوه لاره بايد وموندل شي،چې مخكښسازان(programmers) دهارډوير له پېچلتيا وپوښتى. هغه لار چې پوړۍ په پوړۍ يې وده وكړه داده،چې د سافټوير يو فشر د لوځ هارډوېر پر سر واجوي،چې د غونډال ټولې برخې اداره كړي، او كارن ته داسې يوه مخياله يا خيالي ماشين(virtual machine) وړاندې كړي،چې پوهېدل پرې او پروګارمول يې اسانه وي.

د سافټوير دغه قشر چليز غونډال(oprating system) دىاو ددې ليكنې سكالو (موضوع) ده. دغه حالت په ۱ شكل كې ښودل شوى دى. تر ټولو لاندې هارډوېر دى،چې دا پخپله په ډررو وختونو كې له يو يا ډېرو فشرونو جوړ دى. تر ټولو ټيټ قشر(layer) قزيكي وسيلې لرث،چې له integrated circuit chips، مريو (wires)، ځواكرساندو (power supplies) ، Cathode rar tubes او ورته فزيكي وسيلو جوړ دى.

ماجرايي لوبې دهوايي كرښې نيونه بانكى غونډال Command interpreter Editors Compilers چليز غونډال operating system ماشينژبه ووړ مخكښسازي فزيكي ويلې دا چې دغه څنګه جوړ كړاى شوې او څنګه كار كوي د برېښنايي انجينير (electrical engineer) سر خوږى دى.

ګړنيز پورګرامونه Application programs غونډاليز پروګرامونه System programs

 
۱. شكل: يو كمپيوټري غونډال له هارډور،غونډاليزو پراګرمونو او كړنيزون پروګرامونو جوړ وي.

ورپسې د (primitive) سافټوير يو قشر راځي،چې نېغ په نېغه دغه وسيلې څاري(كنټرولوى) او د ورپسې قشر لپاره يو روښآنه قشر برابروي. دغه سافټوير،چې ووړمخكښى (microprogram) بلل كېږي معمولا په يواځلوستنۍ حافظه (read-only memory) كې ځايول شوى وي . دغه په حقيقت كې يو څرګندوال( interpreter) دى،چې د ماشينژبې لارښوونې لكه(ADD MOVE او TUMP راخلي او هغهوى د كوچنيو ګامونو په د يوى لرى په توګهاخلي. د بېلګې په توګه ADDلاښوونې د اخستنې لپاره ووړمخكښى بايد معلوم كړى،چې سره جمع كېدونكۍ شمېرې چېرې ځايول شوي، هغوى راواخلي،جمع يې كړي او پايله په يو ځاى كې زېرمه كړي.

د لارښوونو هغه سېټ (ټولګه) جچې ووړمخكښى يې څرنګندوى (interprets) ماشينژبه تعريغوي،چې په حقيقت كې له سره د كلك ماشين ( hard machine) برخه نده ، خو كمپيوټر جوړوونكي يې تل پخپلو manuals كې داسې تعريفوي،نو ډېر خلك ددېې په اړه د رښتيني (ماشين)) ګومان كوي. په ځينو ماشينونو كې ووړ مخكښى په هارډوير كې نغښتل شوى (implemented) و او په رښتيا سره يو ځانګړى قشر ندى.

ماشينژبه typically د ۵۰ او ۳۰۰ تر منځ لارښوونې لري،ډېرى د ماشين جاپېره د خبرتوكيو (data) د لېږدونې او خوځونې ،د حسابونو كونې،او ارزښتنو (قيمتونو) values د پرتلنې لپاره . پدې قشر كې ځانګړي وسيله يي راجسټر ته د ارزښتونو (values) د ور اړونې (loading) په وسيله راكړيزې او وركړيزې وسيلې څارل كيږي. د بېلګې په ډول،يو disk ته بولۍ (command) وركول كېداى شي،چې د هغهوى راجسټرونو ته دdisk address ، د آرې حافظې پتې ، byte count او direction (READ or WRITE) د ارزښتونو د وراړونې (loading) په وسيل لوست وكړي. په عمل كې ، ډېرو نورو parameters ته اړتيا شته،او هغه حالت (status) ، چې لرې وروسته چې يو چلنه (opration) خورا پېچلې وى د چلنۍ (drive) لخوا راګرځون (return) شي. پردې سربېره ، د ډېرو راكړيزو او وركړيزو وسيلو لپاره په مخكښسازۍ كې محالنه (timing) يو مهم رول لوبوي.

 
د چليز غونډال يو عټ كار دادى ،چې دغه ټوله پېچلتيا پټه كړي او مخكښساز (programmer) ته د لارښوونو لا آرامه convenient ټولګه وركړي، چې كار پرې وكړي. د بېلګې په توګه، READ BIOCK FROM FILE په منطقي ډول لدى ساده دى،چې د disk سرونو (heads) د لېږدنې او د هغوى مېشتېدنې ته ( افتطار او داسې نورو په اړه سرخوږى وشي.

د چليزغونډال دپاسه د غونډالېز سافټوير پاتې برخه ده. دلته موږ بولۍ څرګندوالى (command interpreters) (shell) ،compilers، Editors او ورته كړنيز- خپلواك (application independent) پروګرامونه مومو. پردې پوهېدل ضروري دي،چې دغه پروګرامونه خامخا د چليز غونډال برخه نده، كه څه هم هغوى Typically د كمپيوټر چوړوونكي لخوا پكې ځاى شوي وي. دا قاطع خونازك ټى دى. چليز غونډال د سافټوير هغه برخ ده ،چې په (karnel made) يا supervisor made كې ځغلي. د د هارډوير په وسيله د كارن ( user) له ګوتوهنې ژغورل شوى دى (د اوس لپاره ځينې ووړ بهيرګرانو، چې له سره هارډوير ژغورنه نلري له نظر غورځولو سره).

Compilers او editors’ په user made كې ځغلي. كه يو كارن يو ځانګړى compiler نه خوښوى، هغه آزاد دى،چې خپل يو وليكي،كه يې غوښتي وي،هغه آداد ندى،چې خپل disk interrupt وليكي،چې د چليز غونډال برخه ده او معمولاً د هارډوېر په وسيله يې د كارن لخوا د ګوتوهنې د خڅو په وړاندې ساته كيږي. په پاى كې ، د غونډاليز پروګارمونو د بامه كړنيز پروګراموننه راځي.دغه پروګرامونه د كارنانو لخوا ليكل شوي،چې خپلې ځانګړې ربړې هوارې كړي،لكه استهاري خپرتوكيزه بهيرونه،انجينري حسابونې(شمېرنې) يا لوبې كونې.

چليز غونډال څه دى؟
د كمپيوټر ډېريو كارنانو د يو چليز غونډال يو څه ازميېنه كړېده،خو په څرګند ډول ګرانه دا كښنه ګرانه ده ، چې ليز غونډال څه دى. د ربړې يوه پرخه داده ،چې چليز غونډالونه دوه په بنسټيز ډول نا اړوند عمليات تر سروي،پردې اړوند جې څوك غږيږي،تاسې ډېرى ځل د يو عمل يا بل په اه اورئ. راځئ اوس دواړو ته وګورو.

چليز غونډال د يو extended ماشين په توګه.
لهكه مخكې ياده شوه،د ماشينژبې په قشر كې د ډېرو كمپيوټرونو جوړښټ (architecture) (د لارښوونو ډله،د حافطى اداره، راكړيزه ا وركړيزه د NEC PD765 څآرونكى ټوټې (controller hcip) په وسيله، چې پر IBM ځاني كمپيوټر او ډېرو نورو ځآني كمپيوټرونو يې كاريږي څنكه كيږي(ددې ليكنې تر پايه به “Floppy disk” او “diskette” د يو بل پر ځاى كاروو) PD765، ۱۶ بولۍ لرې،هره يوه وسيله يي راجسټر ته د ۱ او ۹ بايټونو تر مينځ پر وراړونې تعريف شوى. دغه بولۍ د خبرتوكيو د لوستنې او ليكنې ، د disk مټ (arm) د خوځونې او د لوريو (trakes) د formatting او همدا راز د دغه څارونكي (controller) او وسيلو د initializing، حسونۍ (sensing)،resetting او بيا سمونۍ (recalibrating) لپاره دي.

ټولوبنسټيزې بولۍ REAAD او WRITE دي، چې هر يو ۱۳ parameters غواړي،چې په ۹ بايټونو كې بنډل (packed) شوى دي.It is being packedدا بنډلېږي. دغه غاړې (parameters) داسې توكى (items) وړاندۍ كوي لكه،په فزيكي رسنۍ (medium) پته، پر لوري (par track) د سېمو (sectors) شمېره ،پر فزيكي رسنۍ كارول شوې. ثبت بڼه (recording modle)، The intersector gap spacing او What to do with a deleted-data-addren-maric. كه تاسې پدې اوتوبوتو نه پوهېږئ،چورت مه وهئ،دغه په څرګند ډول هغه ټكى دى- دا له بلې خوا راز دى.كله چې جانه بشبړ شسي،څارونكى ټوټه ۲۳حالت راګرځوي او ناسمۍ ډګرونه(error field) په ۷ بايټونو كې بنډليږي. كه چېرې دغې بسنه نه واى كړې،د floppy disck مخكښساز بايد په مسلسله توګه لدې خبر وي ،چې motor بل دى كه ګل . كه motor ګل وي،بايد بل كړاى سي(د پيليز له يو اوږد ځنډ سره) لدې مخكې چې خبرتوكي ولوستلاى وليكلاى شي.start up Motor د ډېرې مودې لپاره نشي پرېښودل كېداى،خو ،كه يا floppy disk wear out شسي. نو ځكه مخكښساز اړ ايستل شوى،چې د اوږدو پيليز ځنډونو په وړاندې د wearing out floppy disks (او پر دوى د خبرتوكيو د لاسه وركونې) تر منځ له trade-off سره معامله كوي. اصلي توضېحاتو ته له ورتګه پرته ، دابايد روښانه وي،چې منځنى مخكښساز معمولا نه غواړي،چې په خورا څرګند ډول د floppy disk يا win Chester disks), چې ډېر پېچلي او خورا مختلق دي) په مخكښسازۍ كې بوخت شي. پرځآى يې ، هغه چې مخكښساز يې غواړي يو ساده،لوړ كچې بېلونه ده چې معامله ورسره وكړي. د disk په حالت كېې، يوه typical بېلونه به دا وي،چې disks د فايلونو يا د شويو (named files) يوه ټولګه ولري. هې فايل د لوستنې يا ليكنې لپاره پرانسلېداى شي،بيا لوستلېداى يا ليكلېداى شي او په پاى كې تړلېداى شسي. توضيحات لكه آيا ثبتونه بايد بدله شوې(modified) frequency شننه (modulation) وكاروي كه نه او د motor اوسنى حالت څه دى،بايد په هغه abstraction كې چې كارن ته presentedوي كې ښكاره نشي. هغه پروګرام چې له مخكښساز څخه د هارډوېر په اړه رښتيا پټوي او د نوموليو فايلونو،چې لوستلېداى لېكلېداى شي. څنګه چليز غونډال يوهښه او ساده منظره وړاندې كوي،يقيننا چليز غونډال دى.

مخكښساز له disk هارډ وېر څخه پرده shields كوي او يو ساده فايل-بڼى (file-oriented) مخياله وړاندې كوي،دا همدا ارز ناراحته سوداګرۍ اړوندې مداخلې،مهالګر (timer)، د حافظې اداره او د نورو ټيټ كچيو بڼيو(features) څېره بدلوي. پههر حالت كې،هغه بېلونه چې د چليز غونډال كارن(user) ته وړاندې كيږي په استعمال كې تر لاندې پراته (underlying) هارډوير ساده او اسانه دى. پدې ليد كې،د چليز غونډال عمل دادى،چې كارن ته د يو extended machine او virtual machine بديل وړاندې كړي،چې تر لاندې پراته هارډوېره يې مخكښسازي اسانه ده.

دا چې چليز غونډال دغه هدف څنګه ترلاسه كوي يوه اوږده كيسه ده،چې وروسته به پرې خبرې وشي. چليز غونډال د سرچينې اداره كوونكي په توګه خپلو كارنانو ته په لومړيتابه د يوآرام چاپېريال وركړې concept يو بر-كوزى (top-down) يو ورته،كوزبري (bottom-up) ليد دا ښيي ،چې چليز غونډال د يو پېچلي غونډال ټولې برخې اداره كويز عصري كمپيوټرونه له بهيرګرو،حافظو،مهالګرو (timers)، disks، هډو (terminals)، مقناطيسي د tape drives، شبكه يي مخيالو (network interface)، laser چاپګرو چلنيو او د نورو وسيلو له پراخې veriety څخه جوړ شوى دى.په ورته ليد كې ، د چليز غونډال دنده ده ، چې د بهيرګرو،حافظو او راكړيزو اوركړيزو وسيلو د ټولو هغو پروګرامونو،چې د هغوى لپاره سيالۍ كوي ته يو منظم او څارلى (controlled) allocation وركړي.

فكر وكړئ څه به پېښ شوي واى،چې درې پروګرامونه په يو وخت كې پر يو كمپيوټر ځغلېداى هر يو زيار ايستاى،چې خپل وركړيز (S/P) په هممهالي توګه پر همغه چاپګر جاپ كړى واى.لومړنۍ څو كرښې به د پوګرام۱ وې،ورپسۍ څو به د پروګرام ۲ وۍ،او بيا يو څو د پروګرام ۳ او داسې نور.

نتيجه به chaos واى. چليز غونډال دغه potention chaos ته پر disk باندې د چاپګر لپاره د ټولو غوښتنيو وركړيزونو (out puts) په وسيله،كله چې يو پروګرام پاى شي،چليز غونډال يې له diskڅخه چې پكې زېرمه شوى دى څخه out put كاپي كولاى شي. د چاپګر لپاره بيا او په همدى وخت كې نورو پروګرامونه د نورو وركړيزونو په منځته راوړول كې اداره پيدا كولا شي، يقيننا پدې حقيقت سره ، چې وركړيز په رښتيا سره پرنټر نه ځي(تردې) كله چې يو كمپيوټر ګڼ كارنان ولري،د حافظې،1/5 وسيلو او نورو سرچينو اداره كونه لا ضروري وي. دغه اړتيا ځمكه راولاړيږي،چې د كارنانو لپاره په مسلسله توګه (frequently) د ګارنبيه سرچينو لكه tape drives او photo type setters ګډونه (شريكونه). اقتصادي سرچينې يو خواته ، دغه هم ضروري ده ، چې د خبرتياوو د ګډونې د هغو كارنانو لپاره يوځى كار كوي. په لنډ، د چليز غونډال دغه ليد دا چې روښانوي ، چې د دې لومړنى چار دادى چې ددې لورى (track) وستاتي چې څوك كومه سرچينه كاروي،چې د سرچينه يي هيلې وركړي،وړاندې كړي،چې د كاښت حساب ونيسي،او چې د بېلو بېلو پروګرامونو او كارنانو لخوا راغليو د ټكېدونكيو هيلو منځګړي وكړي.

د چليز غونډالونو تاريخ
چليز غونډالونه د كلونو په اوږدو كې volving پاتې شوي دي. دا چې په تاريخي محاظ چليز غونډالونه په نږدې توګه د هغو كمپيوټرونو په جوړښت پورې تړلي وو،چې پرې به ځغلېدل ،موږ به د كمپيوترړنو په يو بل پسې نسلونو يو كتنه وكړو،چې وګورو چليز غونډالونه يې څرنګه وو. د چليز غونډالونو د نسلونو maping د كمپيوټر نسلونو ته crude دى،خو دهغه يو څه جوړښت راكوي،چې لدې پرته به هېڅ واى.

لومړى رښتينى ګڼيال (digital) كمپيوټر د انګريزي رياضي پوه چارلس بابج (۱۸۷۱-۱۹۷۲) لخوا اوډل (design) شوى.كه څه هم بابج خپل خپل ډېرى ژونده او بخت د خپل (analytical engine) په جوړونه ولګاوه،خو هغه هېڅكله په بشپړه توګه كاركوونكى شى تر لاسه نكړ،ځكه دا په سوجچه توګه مېخانيكي اوډنه وه،او د هغه د ورځې ټكنالوجۍ ونكړاى شوى،چې د هغه cogs توليد كړي.

بې اړتيا ده ،چې وويو هغه analytical engine چليز غونډال نه درلود. لومړى نسل (۱۹۵۵-۱۹۴۵) vacuum tubes: او Plug boards د بابج د نابرياليو هڅو وروسته تر دويمې نړيوالې جګړې د ګڼيالو كمپيوټرونو په جوړونه په بهير كې لږ پرمختګ شوى و. د ۱۹۴۰ لسيزې په نيمه كې،هاروارډ ايكن(horward Aiken) په هارډورډ (horward) كې،جان وان نيومېن (John von Neumann) په نرېسېټو كې د لوړې زده كړې په انسټېټيوټ كې ج.پرېسپر اېكرټ (J.presper Eckark) او وېليم ناجلي (William Nauchiley) د پاينلواني په پوهنتون كې،او كونراډ زوس (Konrad Zuse) په جرمني كې، په نورو كې ټول د Vacuum tube په كارونه د شمېريزو اېنجنونو (calculating engines) په جوړونه بريالي شول. دغه engine غټ وو، چې ټوله خونه به يې پر لسګونو زره vacuum tubes باندې ډكوله،خو د ننيو كورني كمپيوټرونو حتى تر يوه chepset ډېر slowوو.

پدې لومړنيو ورځو كې،د خلكو يوې يواځنينۍ ډلې هر ماشين واوډه(designed) ،جوړ كړ،پروګرام كړ، وچلاوه او (maintain) كړ.ټوله مخكښسازي په بشپړه (مطلقه) ماشينژبه كې كېده،معمولا د pragboards په ليكنه، چې د ماشين بنسټيز چليز غونډال وڅاري. د مخكښسازۍ ژبې ناپېژندلى وې (حتى assembly ژبه). د چليز غونډالو په اړه نه و اورېدل شوي. دچلښت غير طبيعى mode د مخكښساز لپاره داو چې پر ديوال (wall) پر signewp sheet د block of time لپاره sign up شي، بيا ماشينخونې ته راشي،د هغه يا هغېplug board كمپيوټر ته ننباسي (insert كړي) او وروستي څو ساعتونه پدې هيله تېر كړي،چې د ۲۰۰۰۰ يا نږدې vacuum tubesهېڅ يو د ځغاستې پر مهال ونه سوځي. په خيالي ډول(virtually) ټولې ستونزې په سپينه (straight forward) شمېرزې شمېرنې وي،لكه ساننونو او كاماينونو د جدولونو grinding out كونه.

د ۱۹۵۰ لسيزې په پيل كې دود د punch cards په پېژندنه يو څه وده وكړه. دا اوس ممكنه وه،چې پروګرامونه په punch cards وليكل شي او ور وستل شي،د plug boards د كارونې پر ځاى،له بلې خوا لار (طريقه) همغه وه. ۲- دويم نسل (ځېل) (۱۹۶۵-۱۹۵۵): Transistors and batch systems

د ۱۹۵۰ لسيزې په نيمه كې د transistor پيژندنې دغه انځور په كرار كرار بدل كړ. كمپيوټرونه دومره باوري شول،چې جوړېداى (Manu factured كېداى) او پر مشتريانو د لومړى ځل لپاره پلورل كېداى شول لدې هيلې سره،چې د ارزښتناك كار كونې لپاره به تر اوږدې مودې كار وكړى.

د اوډونكيو(designers) ، جوړونكيو(builders)، چلوونكيو (operators)، مخكښسازانو (programmers) او ساتونكيو ځانګړيو maintenanceper تر منځ يو روښآنه بېلتون منځته راغى. دغه ماشينونه په ځانګړيو airconditioned خونو كې له staff او ماهرو چلوونكيو سره،چې ويې ځغلوي،بند شوي. يواځې لويو سهامي شركتونو،يا غټو حكومتي استازنيو يا پوهنتونو د ګڼيميليوني ډالر tag وس درلود. ديوې دنې د ځغلونې لپاره (د بېلګې په توګه،يو پروګرام يا د پورګرامونو يوه ټولګه)، يو مخكښساز به لومړى مخكښى پر يوه پاڼۀ (په FORTRAN يا assembler) كې ليكلو بيا به يې پر cards باندې punch كاوه. هغه به بيا د cards ګېډۍ راكړيز خونې (I/P room) ته راوړله او له چلوونكيو څخه به يې يوه ته وركوله. كله به چې كمپيوټر او وركړيز (O/P) بهيې tear off كړ او وركړيز خونې (O/P room) ته به يې يووړ،چې وروسته به مخكښساز شو.

بيا به هغه يو له card ګېډيو چې له راكړيز خونې به راوړل شوې وه او ور وبه يې لوست. كه FORTRAN كمپايلر ته به اړتيا پيدا شوه، چلوونكيو بايد له file cabinet څخه اخيستى واى او ور لوستى يې واى. د كمپيوټر ډېر خت به پداسې حال كې ضايع كېده،چې چلوونكي به د ماشينخونې چاپېره ګرځېدل. د وسيلې لوړې بيې په وركړې،دا حيرانوونكې نه ده،چې خلك د ضايع كېدونوكي وخت د راكمونې په لټه شوي واى. په عمومي توګه راخپل شوى هوارى (حل) batch system و . ددې ترشا نظېريه داوه ،چې په راكړيزه خونه كې له دندو ډكه يوه پچۍ راغونډ كړي،او بيا يې د يو كوچني ،(پرتليز ډول) ناګرابيه كمپيوټر په مرسته لكه IBM1401، چې د cards په لوستنه، د tapes په كاپي كونه،او چاپوېستنه كې ښه دى،خو په شمېريزو شمېرنو كې هېڅ ښه ندى. ۱- نور خورا ډېر ګرانبيه ماشينونه لكهIBM7094 د رښتيني سولګرنې ۱ سولونې (computing) لپاره كارېدل. دغه حالت په ــــــ انځور كې ښودل شوى دى.

انځور: يو مخكينى batch system
(a) مخكښسازان cards، 1401 ته راوړي. (b) ۱۴۰۱ د دندو batch پر tape ورلولي.(c) چلوونكى راكړيز پټه 7096 ته وړي.(d) 7094 سولونه (computing) كوي. (e) چلوونكى وركړيز پټه 1401 ته وړي. (f)ٰ 1401 وركړيز چاپوي. د دندو د batch له راغونډونې نژدې يو ساعت وروسته، پټه ليرې كېده او ماشينخونې ته راوړل كېده، چېرې چې به دا پر پټه ييزه چلنۍ mounted كېده. چلوونكي به بيا يو ځانګړى پروګرام (د نن ورځې د چليز غونډال نيكه (ancestor) load كاوه، چې لومړنۍ دنده له پټې لولي او ځغلوي يې. وركړيز(O/P) به د چاپونې پرځى پر دويمه پټه ورليكل كېده.

د هرې دندې له پاي ته رسېدو وروسته، چليز غونډال به په خپلكاري ډول له پټې ورپسې دنده لوسته او پر څغلونه به يې پيل كاوه. كله چې به ټول batch ترسره شو،چلوونكى په راكړيز او وركړيز پټې ليرې كړې(remove)، راكړيز پټه به يې پر بل batch بدله كړه،او وركړيز پټه به يې 1401 ته د offline چاپونې لپاره راوړه. (د بېلګې په ډول اصلي كمپيوټر سره نه تړل شوى). د دوديز (typical) راكړيز دندې جوړښټ په ـــ انځور كې ښودل شوى دى. دا له يو $TOB Card پيل شو،چې په دقيقو سر ټولو لوړه ځغاستموده (run time)،هغه حسابګڼه (A/C #) چې بايد charge شي،او د مخكښساز نوم، ښي (specify كوي). بيا $FORTAN Card ته راځي،چليز غونډال ته وايي، چې له غونډال پټې FORTRAN كمپايلر رابار كړي!

دغه به د هغه پروګرام،چې كمپايلېده به څارل كېدل او بيا يو $LOAD كارډ،چې چليز غونډال ته به يې او اوس كمپايل شوي object program د رابارونې وينا كوله. (كمپايل شوى پروګرامونه به معمولا پر scratch پټو ليكلېدل او بيا بايد explicitly رابار كړاى شوى واي.) بيا به $RUN كارډ راته، چې چليز غونډال ته به يې ويل،چې هغه پروګرام له هغې خبرتوكيو سره وځغلوي،چې ورپسې دي. په پاى كې ، د $END كارډ د دندې پاى نښه كاوه. دغه primitive څارنكارډونه د عصري دندڅارې ژبو (Job control long) او بولۍ ژباړه (command interpreter) تېرځغاستى (forrunners) وو.

لوى دويم ځېل (نسل) كمپيوټرونه زياتره د ساينسي او انجينري شمېرنو لكه د partial differential مساواتونو (معادل- awuations) د هوارونې (solving) لپاره كارېدل. هغوى په لويه كچه په FORTRAN او assembly ژبه كې پروګامېدل. دوديز typical چليز غونډالونه FMS (The Fortran Monitor system) او IBSYS، د 7094 لپاره د IBM چليز غونډال،وو.

۳- درېيم ځېل(نسل) (۱۹۸۰-۱۹۶۵)

IC s and Multiprogramming. د ۱۹۶۰ لسيزې په سر كې ډېر يو كمپيوټر جوړونكيو دوه distinct. او په بشپړه توګه ناسره ورتلونكي (incompatible)، توليد ليكې درلودې. له يوې خوا word-oriented ، لوى – scal ساينسي كمپيوټرونه وو،لكه 7094، (numerical calculations) لپاره كارېدل.

له بلې خوا، character-oriendted، commercial كمپيوټرونه و، لكه 1401، چې په پارخه كچه د بانكونواو insurance كمپنيانو لخوا د پټ زېرمونې (tape storing) او چاپونې لپاره كارېدل. د چووونكيو لپاره د دوه په بشپړ توګه مختلفو توليد ليكو پراخونه (developing) او ساتنه (maintaining) يو ګانپيه proposition و. پردې سربېره، ډېريو نويو مشتريانو په سر كې يو كوچنې مشين ته اړ وو، خو وروسته يې لاوده (outgrew) وركړه او رې لوى ماشين يې غوښت،چې ددوى ټول زاړه پروګرامونه به يې چلولاى شوى،خو ترې ګړندۍ. IBM هڅه وكړه، چې دغه دواړه ستونزې په يو ګوني strokeد system/360 په ورپېژندنه هوارې كړي.

360 د software-combatable ماشينونو يو لړۍ وه، چې له 1401-sized څخه له 7094 څخه تر خورا ډېر غښتلي هغه پورې range و. ماشينونو يواځې په بيه او performance كې توپيير درلود (ټولو لوړ حافظه، بهيرګر چابكتيا، د پرېښودل شويو (permitted) راكړيز اوړكړيز وسيلو شمره، او داسې نور.)

دا چې ټولو ماشينونو سره ورته ودانيز (architecture) او لارښود ټولګه (instruction set) درلود، لږ ترلږه په تيورۍ كې ،هغه پروګرامونه چې د يوه مشاين لپاره ليكل شوي وو په نور ټولې كې ځغلېداى شول. لدې آخوا، 360 ددې لپاره اوډل شوى و، چې دواړه ساينسي او commercial سولونې وكړي. نو ځكه د ماشينونو يوې يو ګونې كورنۍ كولاى شول د ټولو مشتريانو اړيتاوې خړوبه كړي.

په subsequent كلونو كې، IBM د 360 ليكې ته د compatible cuccesors سره ارغى. لا عصري ټكنالوچۍ په كارونه، چې د 3080,4300,370 او 3090 لړيو په نوم پېژندل كېدې. 360 لومړنۍ major غټه كمپيوټري ليكه وه، چې (small-scall) (ICs ) integrated circuites يې وكارول،نو ځكه په دويم خېل ماشينونو ،چې له ځانګړيو transistors څخه جوړ كړى شوي وو، د بيې performanced غټې ګټې دا يو سملاسي برى و، او د compatible كمپيوټرونو نظريه ډېر ژر تقريبا ټولو غټو جوړوونكيو راخپله كړه.

نن ددغو ماشينونو لمسي (tecendants) تر اوسه يه لويو كمپيوټري مركزونو كې كاريږي. د يو كورنۍ نظريې ټولو لوى srernght په همدغه وخت د هغې ټولو لويه كمزوري وه. موخه داوه، چې ټول نرم اوزار، د چليز غونډال پ ګډون، بايد په ټولو modles كار كړې واى. دا بايد په كوچنيو غونډآلونو ځغلېدلى واى، چې معمولاً يې يواځې 1401s پټو ته د كارډونو د كاپي كونې لپاره replace كړ، او په ډېرو لويو غونډالونو چې معمولا يې 7094s د موسم اټكلونې او نورو درنو سولونو لپاره replace كړه دا بايد د لږو peripheral لرونكيو او دېرو prepherals لرونكيو غونډالونو ښه واى. دې بايد په commercial چاپېريال او ساينسي چاپېريال كې كار كړى واى. پر ټولو باندې، دا بايد ددې ټولو كارونو لپاره اغېزمن واى.

هېڅ لا نه وه، چې IBM (يا بل چا) د نرم اوزار يوه ټوټه ليكلې واى، چې د دغو ټولو سره ټكويزو غوښتنو ځواب يې ويلى واى. پايله يې يو لوى او فوق العاده پېچلى چليز غونډال و، تقريباً له FMS نه د دوو تر دريو magnitude لوى. دا د assembly ژبې له مېليونونو ليكوو جوړ و ، چې د زرګونو مخكښسازانو لخوا ليكل شوې وي، او د زرو دپاسه زېګونه bugs يې درلودل، جې د هغوى د سمښت په موخه د دوامداره نويو streem release اړتيا يې اړينه كړه. هې نوي release يو څه bugs سم كړل او نوي يې ور وپېژندل، نو د تقريبا د bugs شمېره په وخت كې conslant پاتې شوه.

د OS/360 له اوډونكيو څخه يو، فرېد بروكس (Fred Brooks) يو subsequently يو witty او incisicseكتاب (Brooks,1975) وليكه، چې له OS/360 د هغه تجربې شرح كوي. كه څه هم را به ناشونې وي،چې كتاب دلته ونچوړو، دا بسنه كي چې ووايو پښتۍ د مختار يخى (prehistoric) beats herd ښيي، چې په يو far pit كې stuck شويدي.

د Silberschat د كتاب (۱۹۹۱) همداسې ټكى جوړوي. ددې له غټ ځان size كچې او ستونزو،05/360 او د نورو كمپيوټر جوړونكيو لخوا جوړ شوي ورته درېم ځېل چليز غونډالونه، د هغوى ډېرى مشتريان په مناسبه توګه ښه satisgy كړل. همدا راز هغوى څوګوني كليدي تخنيكونه په دويم-ځېل (پښت) چليز غونډالونو كې نامتو كړل. غالباً ددوى ټولو ارزښتناك multiprogramming و. كله چې پر 7094 اوسنۍ (current) دنده د پټې