ترتيب او را ټولونه: عبدالحق حماد
سريزه
د دې لپاره چې په ښوونيز او روزنيز ډګر کې پرتو ستونزو ته ګټورې حل لارې وموندل شي، څو تنه علماء کرام او پوهان د يو شمېر موضوعاتو په اړه په آنلاين ډول بحثونه کوي، موږ هڅه کوو چې دغه موضوعات له درنو وروڼو سره شريک کړو؛ څو يې ګټه عامه او نتيجه ورکوونکې شي.
د بحث ګډونوال په لاندې ډول دي:
دکتور ابواحمد صالح د اسلام آباد نړيوال پوهنتون پخوانی استاذ

دکتور حيات الله عتيد- د بشري ودې د پياوړتيا نړيوال ټرينر، جده سعودي عربستان.
مفتي حبيب الله قاسمي- څېړونکی او د قاسميه مدرسې مهتمم، اکوړه خټک پېښور.
مفتي نورالله عزام- د افغان مدرسې مدير، کابل.
دکتور سراج الحق وهاج- څېړونکی او تکړه ليکوال، مدينه منوره.
دکتور عبدالقاهر عابد- د اسلام اباد نړيوال اسلامي پوهنتون پخوانی او د کابل پوهنتون اوسنی استاد
مفتي عبدالرؤف فراهي- د افغان بنسټ د ښوونيزو چارو مدير، کابل
مولوي عبدالهادي حماد- تکړه ليکوال او د حماديه مدرسې مهتمم، کندهار.
مفتي ابوسعيد راشد- فقيه او د قاسميه مدرسې مشر مفتي، اکوړه خټک.
حامد افغان- مشهور ليکوال او څېړونکی، تبوک، سعودي عربستان.
مفتي عبدالحق حقاني- د افغان بنسټ د علمي څېړنو د څانګې مدير، کابل
مفتي محمد حسين سعيد- له دارالعلوم زاهدان او ديوبند څخه فارغ او د مدينې اسلامي پوهنتون زده کوونکی.
مولوي سيد احمد- د دارالعلوم تاج آباد مهتمم، پېښور.
قاري عبدالرحمان مدني- له جامعه محمديه څخه فارغ او د مدينې منورې د اسلامي پوهنتون زده کونکی.
مولوي صالح محمد عطشان- د جامعة الاسلامية الخضرية مهتمم، کندهار.
مولوي هدايت الله صافی- له دارالعلوم کراچي څخه فارغ او د افغان مدرسې استاد، کابل.
مولوي عبدالحق حماد- د افغان بنسټ د تاليف او ترجمې د څانګې مسؤل، کابل.

يادونه: دا موضوع مو د ډېرو اړخونو درلودلو له امله په څو برخو وېشلې ده، دا يې لومړۍ ده او نورې برخې به يې که خدای کول په نژدې راتلونکي کې تر تاسو در ورسوو.

د بريالي زده کوونکي صفات
عام صفات
بريالی زده کوونکی دخپل وخت څخه اعظمي استفاده کوي، داسې چې دیوې ورځې څخه ددوه او درې ورځو کار اخلي، او دا ددې لپاره چې هر شاګرد په بلقوه توګه په راتلونکې کې هر مقام ته درسیدو احتمال لري، چې بیا په خپل ضایع شوي وخت ډیر ارمان ورځي، نو بریالی شاګرد دغه وخت دخپل راتلونکي لپاره غنیمت بولي.
دمهال ویش سره سم ورځني درسونه مراجعه کوي، د نوي درس لپاره امادګي نیسي، او ترڅنګ یې دوخت او ذوق په تناسب اضافي مطالعه کوي.
په تعلیمي مرحله کې دډیرو ویلو پر ځای دډیرو لوستلو په هڅه کې وي، دهرځل مطالعه یې دامتحان دمطالعې په توګه وي، دهرڅه دمیخانیک زده کولو پر ځای دهغې دفهم ترلاسه کولو کوښښ کوي.
د استاذ په درسي حلقه کې مهمې علمي نکتې نوټ کوي، او دخپلو یاداښتونو په کتابچه کې یې دراتلونکي لپاره تنظیموي، په درسي حلقه کې دځان دپوهیدو نهايي کوښښ کوي، داستاذانو سره په معقوله توګه مفاهمه او مناقشه کوي.
دمطالعې پرمهال مغلق، غامض او حل طلب ځایونه په نخښه کوي، او بیا یې داستاذانو او یا هم پوهه ملګرو سره مناقشه کوي.
دښه خط کولو وخت نا وخت مشق کوي، دنویو وسایلو داستعمال دطریقو او ورنه داستفادې دلارو چارو دزده کولو اړوند حریص وي.
دسپورت او لوبو لپاره منظم وخت لري، او دبدني ریاضت سره مینه لري، ځکه چې بدني ریاضت په عبادت او تعلیمي هڅو کې نشاط راولي، او دفکر دغزونې او په کې دنوښت او ابتکار دسلیقې روزلو لامل کیږي.
د درسونو له پيل سره سم درس ته حاضرېږي او په حاضرۍ کې ناغېړي نه کوي.
د ملګرو درناوی کوي، د ښو او صالحو زده کوونکو سره ملګرتيا کوي او له بې هوده او مهملو زده کوونکو ليري ګرځي.
پنځه وخته لمونځ په مسجد کې په جماعت سره ادا کوي.
ښه طالب العلم بايد په زده کړه کې ځان تل محتاج وګڼي او لکه ناروغ چې د درملنې لپاره ډاکټر ته ورشي او ځان ورته محتاج بولي، دغه ډول دې طالب العلم هم د استاد په وړاندې ځان محتاج او نيمګړی بولي.
له هرچا څخه د کار خبره، پوهه ترلاسه کوي او الحکمة ضالة المؤمن خپله شيوه ګرځوي.
عمل ته په قول سره ترجیح ورکوي: معنا داچې تل باید شاګرد خپله وینا ته دعمل او افعالو جامه ورواغوندې یوازې وینا باندې دې اتکاء نه کوي، هیڅ وخت ترهغې یوشاګرد یوې کامیابۍ ته نه شي رسیدای ترڅو چې نظریات په عمل کې رانه ولي.
ورځني ټولو کارونو کې هیشه والی او پرلپسی والی لرل: کله چې شاګرد منظمه تګلاره ولري، بیا ورته په دویم قدم کې په خپله جوړه کړې تګلاره همیشه والی په کار دی او په پرلپسی ډول باید خپل ټول تعلیمي او ورځني کارونه که په داخل د مدرسې يا ښوونځي کې دي، او یاهم په کور یابل ځای کې په منظم ډول پرمخ بوزی، تر وسه کوښښ وکړي چې قضایی په کې ونه کړي، ځکه یوه ورځ قضاېی دده ټول سیستم او نظام خرابولی شي، چې دابیا دده په تعلیمي وړتیاو منفی اغیزه کوي.
په صنف کې درس ته دناستې لپاره غوره ځای ټاکل: په صنف کې غوره ځای ټاکل او انتخابول دا شاګرد سره ددرس په پوهیدو او لیکلو کې ډيره مرسته کوي، په ټوله کې سړی ویلای شي چې هغه شاګردان چې په صنف کې په لومړی صف کې کښیني دنورو په پرتله ډیر ځیرک ، هوښیار ، ویښ ، اوحاضر جوابه وي.
دڅلرویشتو ساعتو دتیرولو لپاره تقسیم اوقات لرل: کامیاب شاګردان عموما خپل وختونه په څلوریشتو ساعتو ویشی، مدرسې ته دتلو او راتلو، هلته هرمضمون ته خپل وخت ورکول، همدا ډول مکتب یامدرسه کې اضافي فعالیتونو اونشاطاتو اړوند، په کور کې دزده کړي، مذاکرې، مراجعې مطالعې اړوند او دنورو کورسره کومکی کارونو او سپورتونو ،دغو ټولو برخو ته معین وخت ټاکی او په ټاکلی وخت کې سرته رسوي.
ملګرو سره یوزای او په مشترکه توګه کارونه انجامول: تجربو ثابته کړی چې مثبت او ستر کارونه تل په مشترکه ډول سرته رسیدلی، دیو شاګرد مثال لکه دیوه لاس یا یوه ورغوی دی، او لکه څرنګه چې وایی دیوه لاس نه ټک نه خیژی همدا ډول یوشاګرد ستر کارونه په یوځان په اسانه نه شي سرته رسولی، لهذا غوره ده چې ځینی کارونه په مشترکه ډول سرته ورسیږي.
خپلې علمي رشتې سره دزړه مینه لرل، او په خپل ځان باور او یقین لرل: داځکه چې یوشی سره دچا دزړه مینه وي ، نو دهغه شی په سرته رسولو او یا لاسته راوړلو کې که هرڅومره زیار وباسی نه ستړی کیږی، او نه هم ترې دمړیدو احساس کوی، شاګرد باید داخبره په ذهن کې کیږدی چې دځمکې پرسر دی عند الله او عند الناس په غوره خلکو او غوره څانګه کې مصروف دی چې هغه زده کړه اوعلم یادول دي، همداډول باید پرځان پوره ډاډه وي چې څومره لوړ شخصیتونه دځمکی پرسردي او یاهم پخواتیرشوي هغوی هم زمونږ په څیر انسانان و، دمحنت او کوښښ کولو نه وروسته لوړشخصیتونه ترې جوړشوي.
په یاد کړي شوی شیانو تر وسه عمل کول: عمل هغه درجه ده چې شاګرد په شخصیت کې لوړوالی راولی، ویلی سبق یې ورته نور هم ښه شرح کوي، دخپلې رشتې سره یې مینه پیداکوي، خپل کارونو ته یې نور هم متوجه کوي، پرځان یې متکي کوي، او ددې ټولو نه مهمه دالله پاک معیت یعنې ملتیا يې په برخه کیږي، او چې کله انسان ته دالله پاک ملتیا په برخه شي نو بیا دهغه ټول کارونه سمیږي….
خپل ټول تعلیمي او ورځني کارونه په پوره صبر او تواضع سره سرته رسول: صبر یازغم داسې اخلاق دي چې ددنیا او اخرت یو کار هم پرته له دې هدف ته نه رسیږي، انسان الله پاک کمزوري، ناپوهه، غمجن، او عجول پیداکړی، دی به خامخا په عباداتو، معاملاتو، او اخلاقو ، بلکې په هرډول حرکت کې که ددنیا لپاره ئی کوي او یا داخرت لپاره دصبر دپل نه به په کې تیریږي، لهذا صبر شاګرد لپاره ډیر اړین دی، همدا ډول په هرکار کې تواضع کول هم ډير مهم دي.
تل علمي او غیرعلمي ستونزې په پوښتنه او ملګرو سره په شریکولو سره حل کوي: شاګرد که دهرې مرحلې وي، په یوه ځل ټول څه داستاد نه په صنف کې نشې ترلاسه کولای خامخا يې دمذاکرې ، مراجعې، او مطالعې پروخت نوي پوښتنې او احتمالات ذهن ته راځي، همدا ډول دمدرسې په ماحول کې دشاګرد دخپلو استادانو اوهمزولو په هره ادا او تعامل پوره سر نه خلاصیږي، نو د غوره شاګرد صفت باید دا وي چې د دغو ستونزو حل وپوښتي. پوښتنې او احتمالات ذهن ته رازي، او کله چې ده ته حلول په لاس ورشي نو دی په اتوماتیک ډول دکامیابۍ درجې ته رسیږي.
غوره او کامیاب شاګرد تل دمدرسې او دخپل چاپيریال قوانینو او لوائحو ته په درنه سترګه ګوري:
هره اداره، او ټولنه په خپل ځان کې قوانین او لائحې لري، دمثال په ډول دیوې تعلیمي ادارې ځینې لائحې دداخلو لپاره او ځینې دامتحانې امورو اړوند، ځینې بیا دنظم او ډسپلین عامه لپاره، څینې داستادانو او ادارې پرسونل سره دتعامل اړوند وې، غوره شاکرد باید دغه قوانین او لوائح که دیوې ادارې وي یاټولنې په پوره جدیت سره په خپل وخت عملې کړي، او تل ئی احترام وکړي.
غوره شاګرد تل لکه دتاجر(کاروباري شخص) په څیر دهرې ګړۍ حساب او احتساب کوي:
غوره شاګرد باید دافکر ولري چې سبانۍ ورځ باید دننۍ نه غوره او ښه وي، راروان میاشت باید دروانې نه ډیره کامیابه وي، راروان کال باید د روان کال نه غوره اوښه وي، که دشاګرد ژوند داسې نه تیریږي نو دی به په غوره شاګردانو کې نه رازي، باید دځان سره دهرې ګړۍ او هرساعت حساب وکړي، چې نن ما څه یادکړل څه مې ولیکل؟؟؟؟..
له زده کړې څخه يې موخه يوازې د الله جل جلاله رضا او خوښي وي، نه د مال، وظیفې يا شهرت ترلاسه کول.
په هر کړه وړه، حرکات او سکناتو کې په پټه او ښکاره حالاتو کې الله جل جلاله په ځان څارونکی ګڼي.
علم داسې خوندي کوي لکه څرنګه چې اسلافو خوندی کړی و، په ناروا هيلو او اميدونو يې لت پت نه کړي.
د ادارې ټولو اصولو او مقرراتو ته ژمن او وفادار وي.
د مدرسې له ټولو لوازمو څخه په صحيح توګه استفاده کوي او په دې پوهېږي چې مېز د څه لپاره دی، پکه د څه لپاره ده او داسې نور.
ذاتي صفات
دښو اخلاقو څښتن وي، ناسته ولاړه یې سنګینه، او له خبرو کولو دمخه پرې فکر کوي.
باطن او ظاهر دواړه له چټلۍ څخه پاک وساتي او په ښو خويونو يې اباد کړي داسې چې کينه، حسد، تېری، غوسه، دوکه، چل ول، تکبر، رياء، ځان ښوونه، بخل، بې زړه توب، تمه، فخر، په دنيا کې سيالي، مداهنت، تصنع، ځان ستاينه، په خپلو عيبونو سترګې پټول، دخلکو عيبونه لټول، تور پورې کول، ناوړه خبرې، خلک سپک ګڼل او دېته ورته څخه پاک وي.
په اسلامي اخلاقو سنبال وي، د اسلامي فرايضو پابند وي، او د خپل نفس په تزکيه باندې کار کوي.
دمور او پلار خدمت، دمشرانو او استاذانو احترام، دکورنۍ دغړو او ددرسي ملګرو سره مرسته او همکاري خپله دنده او مسؤلیت ګڼي.
نیت يې پاک وي او له علمه يوازې د الله رضا، په علم عمل، د شريعت احياء، د زړه رڼا، او الله ته د نژدې والي هدف يې وي.
دویده کیدو په ځاي کې يې دورځنیو کارونو لپاره مهال ویش تنظیم کړی وي، یعنې دورځنیو درسونو دمراجعې لپاره، دلوبو او سپورت لپاره، دملګرو دلیدو لپاره، دخوب لپاره …..
په خپل صحت پام کوي، سپورت کوي، ښه غذا خوري، د جسم د ضرورت په اندازه خوب کوي.
دلباس او خوراک اړوند منظم وي، لږ خوراک کوي، پاک کالي اغوندي، دورځې ډیره برخه په کارو او دشپې ډیره برخه په خوب تیروي، ځکه چې دکایناتو په نظام کې ورځ دکار او شپه دخوب لپاره پیدا شوي ددې ترتیب رعایتول په کارونو کې دبرکت لامل کیږي.
د شپې وختي ويده کېږي څو سهار وختي را ولاړ شي، لمونځ وکړي او د سهار له برکتي وخت څخه استفاده وکړي.
دتعلیم په ډګر کې مخکښ وي، دسټیج پر سر خپلو ملګرو ته ښه خطیب او ویناوال، ملګرو ته ددرسي طرحې او پلان په وخت کې ښه طراح، او دلوبې او مسابقې پر مهال ښه لوبغاړی وي.
د پوهې مينه وال وي.
د مطالعی مينه وال وي.
د لوړو اهدافو خاوند وي.
د لوړ الوت فکر لري.
تاند او هڅاند وي، سستي او عاجزي نه پېژني.
له وخت څخه تر وروستي استفاده کوي، او يوه اړينه برخه په کې د الله تعالی ذکر د قرآن عظيم الشأن تلاوت او تدبر، او د سيرت مبارک لوستلو ته ورکوي.
د لوړ همت، او عزم خاوند وي.
د فکري ازادۍ خاوند وي، کومه ازادي چې هغه ته ابداع او نوښت وربخښي.
د ځواکمن شخصيت خاوند وي، د نورو د غوښتنو لپاره خپله اراده او شخصيت له منځه نه وړي.
د لوړ استعداد خاوند وي، او د لوړ استعداد د حاصلولو کوښښ کوي.
هغه بخش غوره کوي؛ چې تر نورو بخشونو په کې ښه رسېدلی شي.
د ضرورت تر اندازې د عام ثقافت خاوند وي، عام ثقافت دا معنی چې د مختلفو علومو په ابجدياتواو عمومياتو خبر وي، يا ترې د ځان خبرولو کوښښ کوي.
په بې ګټې جدالونو خپل وخت نه ضايع کوي.
په خپلې درسي پروسه کې پر ځان متکي وي، امتحانونو ته بشپړ تياری نيسي، او د خيانت او نقل سوچ نه لري.
د کور، مدرسې او ټولنې له خوا تشويقيږي.
د کور، مدرسې، او ټولنې له خوا نه تحقيريږي.
په کور، مدرسه، او ټولنه کې ابداع او نوښت هڅول کيږي.
د څېړنې، تحليل، ترجيح، او جزئي اجتهاد ملکه او جرأت ورکول کيږي، د نوښت او ابداع ملکه وربخښل کيږي.
ښه لوستونکی وي، د هرې مادې له لوستلو څخه ټاکلي اهداف لري.
ښه څېړونکی وي، په يوه کتاب بسنه نه کوي.
هر علم کې زده کړه د هغه علم له اصولو له مخې پر مخ بيايي، او په يوه علم د بل علم اصول نه ورګډوي.
د چاپېريال د ستونځو د حل کولو فکر لري، او د خپل تخصص په رڼا کې د هغو لپاره نظري حل لارې وړاندې کوي، او د امکان تر حده يې په تطبيق کې هم برخه اخلي.
د ځان، کوټې، ټولګي او مدرسې نظافت ته پام کوي، ځکه چې ښه او پاک چاپېريال د زده کوونکي پر روحياتو ښه اغېز او زده کړه کې مرسته کوي.
د صبر، حوصلې، زغم او برداشت څښتن وي، او په خپل ځان کنټرول ولري.
د کورنۍ او مدرسې اړيکې يې سره کلکې وي.
د تحصيل عمر زده کړې ته ځانګړی کړي چې هغه له ځوانۍ مخکې او د ځوانۍ زمانه ده.
په سختۍ صبر کوونکی وي، هغه که هرډول سختۍ وي.
له زیاتو خوړو او د حافظې له کمزوره کوونکو خوړوڅخه ډډه وکړي ځکه چې دا د کسالت لامل او حافظې ته زیان رسوي.
له تقوی او ځان ساتنې څخه ځان وساتي، حلال خواړه، لباس او اړوند توکي وکاروي څو د علم له نور او ګټې څخه برخمن شي.
له زیات اختلاطه، اړيکو ساتلو، له لوبو او د لوبو له شوق څخه ځان وساتي ځکه چې علم ترلاسه کول نسبتا ګوښوالي ته اړتيا لري، العلم لایعطیک بعضه حتی تعطیه کلک.
که طالب داسې وي چې په ليدو يې خلک خوشاله، ارمانجن شي چې کاش زما زوی هم همداسې وای، يا خلک يې خپلو زامنو ته نمونه وګرځوي؛ نو دا مثالي طالب دی.
طالب باید داسې نمونه وي چې په ليدلو يې انسان ته صحابه او اخرت په ياد شي، نه دا چې خلک ترې پناه وغواړي.
بريالی زده کوونکی د استاد په وړاندې
بريالی زده کوونکی له استاذ څخه په هره خبره کې دلیل نه غواړي، په درسي حلقه کې د اخلال او بیځایه تشبث څخه ځان ساتي، استاذ ته په درسي حلقه کې په ټولو حواسو سره مستحضر ناست وي؛ ځکه چې علم او پوهه په اصل کې داستاذ دخولې څخه انتقالیږي نه دشخصي مطالعې څخه.
په زړه کې غوټه نه پرېږدي او هر علمي موضوع له استاد يا ملګرو سره حل کوي.
استاد سره د درس پر مهال له درس څخه بهر خبره نه کوي او ټول ذهني تمرکز يې د درس پر موضوع وي.
ځان ته ښه استاذ ټاکي، ځکه چې د استاذ اخلاق، خويونه، او علم ده ته انتقاليږي؛ نو باید داسې استاذ وټاکي چې اخلاقي نېمګړتيا ونه لري، باطن او ظاهر د شريعت برابر او علمي پوهه يې هم لوړه وي، په ځانګړې توګه د مدارسو مديران او مهتممان په استاذ ټاکنه کې له زيات دقت څخه کار واخلي، هذا العلم دين فانظروا عمن تأخذون دينكم.
د استاذ پيرو وي، خبره، مشوره او سپارښتنه يې ومني او له استاذ سره ځان داسې وګڼي له ناروغ چې د ماهر طبيب له درملنې لاندې وي.
استاذ ته په درنه سترګه وګوري، درناوی يې وکړي څو ترې ورته ګټه اخيستل اسانه شي.
د استاذ تدريس ترټولو غوره ښېګنه باید هيڅکله د استاذ دغه ښېګڼه هېره نه کړي.
که استاذ څخه يې کومه تېروتنه وشي، بد چلند ورسره وکړي؛ نو له صبره دې کار اخلي او دغې کړنې ته دې ورته ښه محمل ولټوي، ځکه چې دا له استاذ سره مينه تلپاتې ګرځوي او طالبعلم ته په دنيا واخرت کې يې ګټه رسيږي.
د خپل استاذ شکر ايستونکی وي، من لم یشکر الناس لم یشکر الله.
په ټاکلي وخت له استاذ څخه درس واخلي، د وخت پابنده وي او له درسي وخت پرته هم له استاذ سره يې تعلق وي او له مشورو يې ګټه واخلي.
له استاذ سره په نرمۍ او ادب خبرې کوي، د استاذ غيبت، ناکاره خطاب، نوم پرې نه ږدي لکه څرنګه چې نن او سبا يو دود ګرځېدلی دی، دغه راز که له استاذه سهوه، تېروتنه وشي؛ نو په سمه توګه دې استاذ ورته متوجه کوي.
که استاذ يو مسئله، شعر، یا کيسه بیانوي او ده ته ياده وي؛ نو په پوره زير دې استاذ ته غوږ نیسي، د درس په مهال دې له سوال څخه ډډه کوي او که کوم سوال ورته پیدا کيږي له ځان سره دې نوټ کوي او په پای کې دې ترې پوښتنه کوي.
له استاذ سره په تعامل کې دې د سننو پيروي کوي، که يو څه ورکوي يا يې ترې اخلي؛ نو په ښي لاس دې اخلي.
له استاذ دې مخکې نه ځي البته که حالت د دې غوښتنه وکړي داسې چې تياره وي يا وېره وي.
د علم اړوند توکو سره يې چلند
بريالی زده کوونکی تل د زده کړې ټول توکي، لکه کتاب، کتابچه، قلم او نور شيان له ځان سره ساتي، څو د درس پر وخت يې ذهن بلې خواته ونه ګرځي.
څومره چې شونې وي خپل کتابونه دې واخلي او د مدرسې له وقف کتابونو څخه دې ګټه نه اخلي، ځکه چې کله ناکله د نکتې، تصحیح او يا هم د لیکنې اړتيا وي نو ليکلی به شي.
د کتاب، کتابچې، قلم، پنسل، مېز څوکی او هر څه چې يې له علم سره تړاو لري، باید په سمه توګه يې وکاروي، پاک يې وساتي او له بې ځايه يا د عادت خلاف کارونې څخه دې ډډه وکړي ځکه چې دا ټول څه زده کوونکي سره امانت دي او پورتنۍ کړنې خیانت ګڼل کيږي.
کتاب دې په ځمکه نه ږدي دغه راز کتاب دې يوبل باندې د رتبې له پلوه ږدي داسې چې لومړی قران، تفسیر، حدیث، فقه … او نور.
درس او مطالعه دې په اوداسه کوي، دغه راز که شونې وي قبلې ته دې کښيني دا په علم کې برکت پیدا کوي.
د مدرسې اړوند هرڅه ته دې بشپړه پاملرنه کوي، که هغه له ټولګي سره تړاو ولري او که له ليليې سره.
نور بيا